Bændablaðið - 09.05.2018, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Miðvikudagur 9. maí 2018
tveir til þrír sentímetrar í ummál,
rauð, brún og gul að lit. Fræið í
aldininu tveir til þrír sentímetrar að
lengd og sex til átta millimetrar í
þvermál. Fræin spíra auðveldlega
en það tekur sjö til tíu ár fyrir fræ-
plöntur að mynda æt aldin.
Langstærstur hluti döðlupálma í
ræktun er ræktaður af græðlingum
enda plöntur af græðlingum fljótari
að gefa af sér aldin en fræplöntur.
Aldingæfar plöntur við góð
skilyrði gefa af sér allt að 140
kíló af aldinum yfir vaxtartímann.
Döðlupálmar í ræktun kjósa vel
framræstan, kalkríkan og sendinn
jarðveg með pH 8 til 11.
Líftími döðlupálma er 200 og 300
ár og plantan getur gefið af sér aldin
í hátt í 200 ár.
Alls konar döðlur
Döðlupálmar eins og við þekkjum þá
í dag finnast ekki villtir í náttúrunni
og upprunalegur vaxtarstaður fyrstu
döðlupálmanna er óþekktur en
flest bendir til að hann hafi verið
í frjósama hálfmánanum milli
Egyptalands og Mesópótamíu.
Einnig hafa verið leiddar að því líkur
að döðlupálmar séu ræktunarafbrigði
P. sylvestris sem vex villtur og er
ræktaður á Indlandi.
Í dag eru döðlupálmar ræktaðir
á pálmabeltinu sem liggur frá
Norður-Afríku um Mið-Austurlönd
til Suður-Asíu og í Kaliforníuríki í
Bandaríkjunum.
Döðlum er skipt í þrjár
meginræktunargerðir eftir mýkt
og sætleika. Mjúkar döðlur,
'Barhee', 'Halawy', 'Khadrawy' og
'Medjool', hálfþurrar 'Dayri', 'Deglet
Noor', 'Zahdi', og þurrar 'Thoory'.
Skiptingin fer eftir innihaldi
aldinsins af sykrum sem gefur 75%
af þurrefni þeirra og eru því döðlur
dísætar.
Ólík kvæmi, afbrigði og
staðbrigði döðlupálma skipta
þúsundum og hvert þeirra aðlagað
sínum vaxtarstað og aldin þeirra
ólíkt að stærð, áferð, lögun, lit og
bragði.
Dæmi um ólíka döðlur eru Aabel
sem eru algengar í Líbíu, Amir Hajj
frá Írak sem eru þéttar í sér með
þunna húð. Barhee eru hnöttóttar,
dökkbrúnar að lit og bragðmiklar.
Derrie frá suðurhluta Írak eru
svartar, langar og mjóar og mjúkar
undir tönn. Khastawi, sem einnig
koma frá Írak, eru fremur smáar en
sætar og þykja góðar sem eftirréttur.
Sayer döðlur eru appelsínugular,
mjúkar og sætar. Aftur á móti eru
Thoory döðlur, sem eru vinsælar í
Alsír, rauðbrúnar að lit, krumpaðar
og sagðar sætar með hnetukeim.
Fræ- eða steinlaus döðluafbrigði
þekkjast en þykja lakari að gæðum
en aldin með fræi.
Fuglinn Fönix
Latneska ættkvíslarheitið Phoenix
vísar til egypska goðsagna
eldfuglsins sem kastar sér í eldinn
á 500 ára fresti og rís endurfæddur.
Líkt og fuglinn Fönix spretta pálmar
auðveldlega upp aftur lendi þeir í
bruna.
Döðlupálmar eru stundum
nefndir Methúsalem-pálmar eftir
elsta manni Biblíunnar sem sagt er
að hafi orðið 969 ára gamall.
Tegundarheitið dactylifera er
dregið af gríska orðinu daktulos eða
hebreska orðinu dashel sem bæði
merkja fingur og vísar til lögunar
aldinsins. Það var Svíinn Carl von
Linné sem gaf plöntunni latínunafn
auk þess sem hann sagði hana
prinsinn meðal plantna.
Orðið date á ensku á uppruna
sinn í frönsku. Á spænsku kallast
döðlur fecha de la fruta, data di frutta
á ítölsku og dadlar á sænsku.
Gömul nytjajurt
Steingervingar benda til að
frumpálmar hafi vaxið á jörðinni
fyrir að minnsta kosti 50 milljón
árum.
Fornleifarannsóknir sýna að döðl-
ur hafa verið hluti af fæðu fólks í
Mið-Austurlöndum og Indusdalnum
í þúsundir ára og minjar sýna að
þær voru ræktaðar á austanverð-
um Arabíuskaga 5500 árum fyrir
Kristsburð. Fornleifarannsóknir þar
sem í dag er Pakistan benda einnig
til ræktunar á döðlupálmun á þeim
slóðum fyrir um 7000 árum.
Forn-Egyptar brugguðu döðluvín
sér til hressingar á meðan þeir
voru að byggja pýramídana og fræ
döðlupálma voru meðal þess sem
fannst í gröf Tutankhamus faraós.
Egyptar litu á döðlupálma sem tákn
um langlífi.
Döðlur geymast vel og því
upplögð fæða fyrir kaupmenn
sem fóru með úlfaldalestir yfir
eyðimörkina. Þar sem döðlufræ spíra
auðveldlega við réttar aðstæður er
líklegt að þeir hafi sett þau niður
við vinjar í eyðimörkinni til að
eiga til góða seinna á ferðalögum
sínum. Einnig voru fræin notuð sem
getnaðarvörn, bæði fyrir konur og
úlfaldakýr með því að koma þeim
fyrir í leginu og þannig fyrirbyggja
getnað. Dísæt getnaðarvörn það.
Einnig eru döðlur notaðar sem
dýrafóður.
Greinar döðlupálma voru sigur-
tákn rómverska hersins. Í því ljósi
er skiljanlegt að farið hafi um róm-
versku landsstjórnina í Gyðingalandi
þegar Jesús kom ríðandi á ösnu inn
í Jerúsalem á pálmasunnudag í
upphafi páskahátíðar Gyðinga og
múgurinn lagði fyrir hann pálma-
greinar og hrópaði „Hósanna syni
Davíðs! Blessaður sé sá sem kemur,
í nafni Drottins! Hósanna í hæstum
hæðum!“ Lýðurinn sá Jesúm sem
veraldlegan sigurvegara sem mundi
hrinda hernámi Rómverja.
Líklegt er að Márar hafi fluttu
hann til Suður-Spánar þar sem hann
getur borið aldin.
Talið er að Spánverjar hafi flutt
með sér fræ döðlupálma til Mið-
Ameríku 1765 og að Fransiskan
munkar hafi ræktað þá þar sem nú
er Kaliforníuríki árið 1770.
Pálmi Heródesar
Skömmu eftir síðust aldamót tókst
grasa- og garðyrkjufræðingum í
Ísrael að rækta upp döðlupálma af
fræi sem fannst í rústum sumarhallar
Heródesar konungs. Fræið hafði
varðveist í 2000 ár Á síðasta ári náði
pálminn, sem er karlplanta, þriggja
metra hæð, blómstraði og gaf af sé
frjó.
Leitin að döðlunum
Árið 1898 var sett á laggirnar sérdeild
innan landbúnaðarráðuneytis
Bandaríkjanna sem ætlað var að
leita uppi nýjar ræktunarjurtir
fyrir bændur í Bandaríkjunum.
Starfsmenn deildarinnar voru
sendir út um heim og leituðu uppi
áhugaverðar ræktunarplöntur og
sendu eða fluttu með sér fræ eða
græðlinga til Bandaríkjanna. Meðal
nytjajurta sem fluttar voru til
Bandaríkjanna vegna starfa þessara
manna eru mangó, avókadó og mörg
ólík yrki sítrusávaxta og daðla.
Grasafræðingurinn David
Fairchild var einn þeirra sem
sendur var út af örkinni til að leita
uppi efnilegar nytjaplöntur í Mið-
Austurlöndum. Sagan segir að
Fairchild hafi kosið að fara til Mið-
Austurlanda vegna þess að hann
hafi verið heillaður af ævintýrunum
í Þúsund og einni nótt frá því að hann
var barn.
Fairchild og samstarfsmaður
hans, Walter Swingle, kynntu sér
döðlurækt í Alsír og komust að þeirri
niðurstöðu að döðlur þaðan mundu
henta vel til ræktunar á þurrum
svæðum í Kaliforníu. Í fyrstu sendu
þeir heim fræ en þau spíruðu illa.
Næst söfnuðu þeir græðlingum
af pálmum og sendu heim. Þeir
döfnuðu vel og eru móðurplöntur
döðluræktunar í Bandaríkjunum í
dag.
Döðlur í trúarbrögðum
Döðlupálmar skipa ríkan sess í
trúarbrögðum gyðinga, kristinna og
múslima og eru nefndir í helgiritum
þeirra. Pálmar eru nefndir í bæði
Gamla og Nýja testamenti Biblíunnar
og í 17 súrum Kóransins.
Pálma er víða getið í Biblíunni. Í
sjöunda kafla Ljóðaljóðanna þegar
fegurð konu er mærð segir meðal
annars: „Vöxtur þinn er eins og
pálmatré, brjóst þín sem klasarnir“,
og í 12. kafla Jóhannesarguðspjalls
segir: „Múgur, sem enginn gat
tölu á komið, af öllum þjóðum og
kynkvíslum, lýðum og tungum, stóð
frammi fyrir hásætinu og frammi
fyrir lambinu, skrýddur hvítum
skikkjum og hafði pálmagreinar í
höndum.“
Sé fylgstu skynsemi gætt má með
góðum rökum álykta sem svo að
lífsins tré og skilningstréð í paradís
Adams og Evu hafi verið döðlupálmi
en ekki eplatré.
Spámaðurinn Múhameð á að
hafa sagt að döðlupálmar væri sú
besta eign sem nokkur maður gæti
átt og hann hvatti alla múslima til
að rækta þá. Döðlupálmi er sú planta
sem oftast er getið í Kóraninum.
Múhameð ráðlagði múslimum að
enda föstur með því að borða döðlur
þar sem að þær væru hreinsandi.
Samkvæmt Kóraninum eru döðlur
ávextir í paradís.
Súlur í byggingarlist Egypta,
Grikkja og Rómverja byggja á
vaxtarlagi pálmatrjáa.
Nytjar
Daðla er víða getið í fornum ritum
sem læknandi, til dæmis við ýmiss
konar bólgum, höfuðverk, maga- og
lifrarverk. Þær eru einnig losandi
eins og margir eldri borgarar og aðrir
sem þjást af harðlífi vita.
Döðlur eru lostæti hvort sem
þær eru borðaðar einar sér sem
snakk eða með öðru. Þær eru góðar
í salat, brauð, pottrétti, fyllingar,
grauta og eftirrétti. Döðlur eru eitt
af undirstöðuhráefnunum í HP-sósu.
Laufblöðin eru notuð í stráþök og
ofin í margs konar nytja- og listmuni
eins og hatta, gróft vaðmál, mottur,
reipi, körfur og báta. Eftir að aldinin
eru tínd af vöndunum sem þau vaxa
í eru vendirnir notaðir sem sópar.
Döðlufræ sem eru mýkt í vatni eru
gefin sem fóður en séu þau þurrkuð
eru þau brennd til húshitunar eða nýtt
í skrautmuni. Döðlufræ má mylja og
sjóða úr þeim döðlukaffi.
Safa er tappað úr stofnum
döðlupálma og úr honum unninn
pálmasykur og pálmasýróp og
pálmavín.
Döðlur á Íslandi
Lítið fer fyrir gömlum frásögnum
um döðlur á Íslandi en greinilegt á
auglýsingu í tímaritinu Ísafold frá
því í nóvember 1892 að þær eru þá
þekktar hér. Í auglýsingunni, sem er
frá Verslun W. Christensens, segir
að nýkomnar séu til landsins með
millilandaskipinu Laura miklar
birgðir af nauðsynjavörum eins og
„ekta schweitzer ostur, meieriostur,
spegepölse, kartöflur, laukur stór
spanskur, citronur, bananar, epli,
vínber, kandíseraðir ávextir,
krakmöndlur, confect rúsínur,
döðlur, valdhnetur, heslihnetur o.
m. fl.“
Fram til þessa hefur úrval
af mismunandi döðlum í háum
gæðaflokki þótt vera takmarkað hér
á landi. Því hefur verið gantast með
að þetta væri hálfgert úlfaldafóður.
Sagt er að aðalbrandarinn í
eyðimörkinni sé því hvort mikið
sé um úlfalda á Íslandi.
Múslímar enda oft föstur með því að borða döðlur þar sem þær eru sagðar hreinsandi.
höndum.
Ólík kvæmi, afbrigði og staðbrigði döðlupálma skipta þúsundum og hvert
lit og bragði.
Undirbúningur fyrir döðluhátíð í Sádi-Arabíu.
af pálma.