Bændablaðið - 31.01.2019, Blaðsíða 30

Bændablaðið | Fimmtudagur 31. janúar 201930
ÁHRIFAMAÐUR Í BÚVÍSINDUM
Angus Russel, skoskur búvísindamaður sem lét
gott af sér leiða í þágu íslensks landbúnaðar
Nýlega er fallinn frá dr. Angus
J.F. Russel sem var frumkvöðull
í fjölmörgum þekktum land-
búnaðar rannsóknum, kom
hingað til lands og hafði áhrif
hér með ýmsum hætti.
Á námsárum mínum í Wales fyrir
50 árum las ég greinar eftir hann og
samstarfsmenn um beit og fóðrun
fjallafjár í Skotlandi en frá og með
1976 kynntist ég Angusi, einkum á
ráðstefnum Búfjárræktarsambands
Evrópu (EAAP) og Breska
búfjárræktarfélagsins (BSAS). Í
Skotlandi lágu leiðir okkar fyrst
saman 1978.
Kynni við erlenda
búvísindamenn
Við sem höfum numið við
erlenda háskóla erum gjarnan
í betri aðstöðu en aðrir til að
kynnast vísindamönnum sem hafa
reynst brautryðjendur á sínum
sviðum, jafnvel á alþjóðavísu.
Einkum hafa slík tengsl myndast
í gegnum landbúnaðarháskóla á
Norðurlöndum, mest í Danmörku,
Noregi og Svíþjóð, þar sem margir
íslenskir búvísindamenn hafa
numið. Tengslin við Bretlandseyjar
hafa einnig verið töluverð, einkum
við skoska búvísindamenn, og þá
helst við háskólana í Edinborg
og Aberdeen. Þótt aðeins sumir
þeirra hafi komið hingað til lands
hafa áhrifin verið töluverð og með
ýmsum hætti.
Áður fyrr voru samskiptin
mest með bréfaskiptum og lestri
greina, sérprentanir voru sendar í
pósti og fólk hittist stöku sinnum
á alþjóðlegum ráðstefnum. Nú er
öldin önnur og miðlun faglegs efnis,
svo og samskipti öll, eru auðveldari.
Hvað Angus varðar ætla ég að nefna
þrennt sem hefur einkum skapað
tengslin við Ísland:
Holdastigun sauðfjár
Í tengslum við umfangsmiklar
rannsóknir sínar á holdafari og
næringarástandi áa á meðgöngutíma
í hálendustu héruðum Skotlands
fyrir rúmlega 50 árum þróuðu Angus
Russel ásamt samverkamönnum,
einkum þeim Doney og Gunn,
matsaðferð – body condition scoring
– sem hér hlaut heitið holdastigun,
um 1970. Nánar tiltekið eru gefnar
einkunnir fyrir bakhold á gripnum,
bæði vöðva og fitu, með átaki,
eftir 5-punkta mælikvarða, allt frá
holdastigi 5 þar sem holdin eru
afbragðs góð þannig að háþornin
finnast ekki, niður í holdastig 1 þar
sem gripurinn er mjög horaður og
að dauða kominn. Endurspeglar
þessi stigun vel næringarástandið
og hefur þetta holdamatskerfi verið
notað töluvert hér á landi, einkum
fyrir sauðfé en einnig nokkuð
fyrir hross, sérstaklega þar sem
nauðsynlegt hefur reynst að hafa
afskipti af vanfóðrun og horbúskap.
Þá hefur kerfið hefur verið notað
töluvert hér við rannsóknir á fóðrun
áa á meðgöngutíma líkt og Angus
og félagar hans gerðu á sínum tíma.
Glöggar skilgreiningar á
flokkunum fimm er m.a. að finna
á bls. 262 í hinu ágæta fræðsluriti,
Sauðfjárrækt á Íslandi, sem
bókaútgáfan Uppheimar gaf út
2013 undir ritstjórn Ragnhildar
Sigurðardóttur (ISBN 978-9935-
423-92-6).
Fósturgreining og talning
Fyrir liðlega hálfri öld komu á
markað Doppler hljóðbylgjutæki
til fósturgreiningar og kynntist ég
þeim 1970 þegar ég beitti slíku tæki
við fósturgreiningu á gemlingum í
tengslum við doktorsverkefni mitt
í Aberystwyth Háskóla í Wales.
Þetta var seint á meðgöngutíma,
numin voru hjartaslög fósturs og
tókst með sæmilegri nákvæmni að
ákvarða hverjar gengju með lömb
og hverjar væru geldar, sbr. grein
mína í Búnaðarblaðinu, 4-5. tbl.
1974.
Ekki var þó hægt að greina fjölda
fóstra með neinni nákvæmni en
slík tækni kom fram og var þróuð
í Ástralíu um áratug síðar þegar
farið var að fósturgreina með
sónartækjum. Það var reyndar
í Bretlandi sem fósturgreining
með þess konar tækjum breiddist
fyrst verulega út, upp úr 1980,
að frumkvæði Angusar Russel.
Átti hann í samstarfi við lækna
þegar verið var að þróa tæknina.
Þá var fyrst unnt að greina vel
fjölda fóstra, einnig mun fyrr á
meðgöngutímanum en hægt var
með gömlu tækjunum.
Sónartækin kynnt hér
Skemmst er frá að segja að
Búnaðarfélag Íslands og
Rannsóknastofnun landbúnaðarins
buðu þeim Angusi og samverka-
manni hans, Ian R.White, við
hálendisrannsóknastöðina í
Skotlandi (Hill Farming Research
Organization) að kynna þessa nýju
fósturgreiningartækni hér. Við
dr. Stefán Aðalsteinsson á RALA
skipulögðum heimsókn þessara
sérfræðinga og fór kynningin fram
á Keldnaholti 6. mars 1985. Þar voru
fyrstu íslensku ærnar fósturgreindar
með þessari gagnlegu tækni. Tókst
sú kynning mjög vel og vakti
athygli.
Það var þó ekki fyrr en 2002 að
farið var að fósturgreina hjá bændum
en þá kom John E. Johansen frá
Noregi hingað í fyrsta skiptið.
Námskeið á Tilraunabúinu á Hesti
13. janúar 2004, þar sem John og
Alan Picken frá Skotlandi kenndu
fósturgreiningu með nýjum ómsjám
þaðan, markaði tímamót. Við
skipulagninguna komu aftur samtök
bænda við sögu, mest við Jón Viðar
Jónmundsson fyrir hönd þeirra, í
samvinnu við félaga á RALA. Mér
er þó alltaf hugsað til Angusar
Russel þegar minnst er frumkvöðla
fósturgreiningar á fjárbúum, bæði
hér og á Bretlandseyjum.
Geitur fluttar til Skotlands
En Angus Russel kom meira
við sögu hér og með allt öðrum
hætti en áður greinir. Þegar hann
kom hingað til að kynna hina
nýju fósturgreiningartækni var
hann nýlega farinn að sinna
geitfjárrannsóknum í Skotlandi,
einnig frumkvöðull þar á því sviði.
Auk okkar Stefáns höfðu fleiri
íslenskir búvísindamenn haft kynni
af Angusi, einkum hjá RALA, og
fengum við hann til að flytja erindi
um beitartilraunir, einkum með
tilliti til geita, en þær nýta gróður
með nokkuð öðrum hætti en sauðfé.
Erindið reyndist fróðlegt og vel flutt
að hætti Angusar en hann var vel
máli farinn, hafði hlýlegt viðmót og
var glaðlyndur. Stefán hafði umsjón
með geitahjörð RALA í Þormóðsdal,
farinn að sinna rannsóknum á þeim,
einkum á ullinni, sem sýndu að
þelið/fiðan hafði Kasmíreiginleika.
Ég sá um skýrslur o.fl. varðandi
geitur hjá Búnaðarfélagi Íslands
og kynntist fljótt þessu áhugaverða
brautryðjendastarfi.
Málin þróuðust þannig að Angus
vildi fá íslenskar geitur til kynbóta í
Skotlandi. Við Stefán o.fl., einkum
á RALA, undirbjuggum þann
útflutning, en það voru 5 kið og
1 veturgamall hafur sem fóru út í
flugi til Skotlands 30.október 1986,
sbr. grein mína í Frey, 13.-14.tbl,
1990. Hinir sérstæðu þeleiginleikar
íslensku geitanna komu að góðu
gagni við mótun nýs geitfjárkyns,
The Scottish Cashmere Goat, þar
sem þrjú önnur geitakyn komu
einnig við sögu. Þetta er gott dæmi
um notkun íslensks erfðaefnis
erlendis sem hefur ekki haft mikið
gagnýtt gildi hér á landi til þessa.
Vísindagreinar Angusar sem hann
birti með Bishop og fleiri félögum
vitna um þetta merka ræktunarstarf
þar ytra.
Þess er vert að geta að Angus
átti einnig samvinnu við Bishop
o.fl. um rannsóknir á íslenska Þoku-
frjósemisgeninu í sauðfé í Bretlandi.
Dr. Angus J.F. Russel var mikils
metinn búvísindamaður, m.a. á þeim
sviðum sem getið var um hér að
framan. Hann var frá Edinborg og
stundaði búvísindanám í háskólanum
þar og síðar á Nýja-Sjálandi. Hann var
forseti Breska búfjárræktarfélagsins
1987–88 sem nú heitir The British
Society of Animal Science. Þar var
Angus heiðursfélagi og hlaut ýmsar
aðrar viðurkenningar svo sem frá
Breska sauðfjárræktarsambandinu.
Angus var höfðingi heim að sækja
og um fjölmargt til fyrirmyndar.
Margir minnast hans með
virðingu og hlýhug, þeirra á meðal
greinarhöfundur. Angus lést af
völdum hjartaslags á 83. aldursárinu
14. desember og var jarðsunginn frá
Peebles Old Parish Church, suður af
Edinborg, 20.desember sl.
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson
(oldyrm@gmail.com)
Dr. Angus J.F. Russel (1936–2018),
búvísindamaður í Skotlandi.
Skoskar svarthöfðaær og lömb í sumarhögum til fjalla. Angus og félagar rannsökuðu mikið næringarástand og
fóðrun slíks fjár.
eru Jón Trausti Steingrímsson (t.v.) og Tryggvi Gunnarsson, starfsmenn Rannsóknastofnunar landbúnaðarins,
Mynd / Ólafur Dýrmundsson
Cashmere Goat, í heimkynum sínum
geita er með sterk áhrif frá íslensku
geitinni.