Bændablaðið - 31.01.2019, Blaðsíða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 31. janúar 2019 37
af ópíumi og plöntur sem seldar
eru til skrauts innihalda ekki þau
efnasambönd sem þarf til framleiðslu
á ópíumi. Séreiginleikum ólíkra
afbrigða hefur verið náð fram með
kynbótum og nýjustu erfðatækni.
Bann og ekki bann
Það hvort afbrigði plöntunnar
framleiða eða framleiða ekki ópíum
skiptir máli víða um heim þegar
kemur að því hvort rækta megi
plöntuna eða ekki.
Reynt var að setja lög í
Evrópusambandinu sem bönnuðu
einstaklingum alfarið að rækta P.
somniferum. Íbúar víða í Austur-
Evrópu, þar sem neysla á fræjunum
er mikil, mótmæltu banninu
harðlega, auk þess sem fólk sem
ræktaði plöntuna til skrauts taldi
bannið fráleitt og lögin gengu aldrei
í gildi. Þrátt fyrir það gilda í sumum
löndum Evrópu sambands ins reglur
um ræktun plöntunnar og stundum
þarf leyfi til að rækta hana á skika
umfram ákveðna stærð.
Aftur á móti bíður þeirra sem
eiga valmúafræ,
hvað þá rækta
hann, í Singapúr,
S a m e i n u ð u
arabísku fursta-
dæmunum eða
Sádi-Arabíu löng
fangelsisvist.
Dæmi um yrki
af ópíum valmúa
sem fram leiða
ekki ópíum eru
'Sujata' og 'Danish
Flag'.
Saga
valmúaræktunar
Úr ópíumvalmúa
er unnið ópíum og
önnur ópíöt eins og
heróín, morfín, kódein, metadón,
og oxycodone. Flest þessi efni
eru notuð til lækninga en einnig
misnotuð sem nautnalyf með
hræðilegum afleiðingum. Einnig er
plantan ræktuð til fræframleiðslu og
fræin notuð sem krydd við bakstur,
auk þess sem plantan er ræktuð til
skrauts.
Erfitt er að segja um upprunaleg
heimkynni plöntunnar þar sem
plantan hefur verið lengi í ræktun
og ræktunarsvæði hennar stór en
líklegast er það í löndunum við botn
Miðjarðarhafsins.
Myndir af fræbelgjum valmúa-
plöntunnar eru þekktar sem
skreytingar á nytjamunum Súmverja
sem voru uppi um 4000 árum fyrir
Krist. Súmverjar litu á valmúa sem
plöntu sem veitti gæfu og Asseríu-
menn kölluðu hana blóm lífsins eða
blóm gleðinnar og notuðu rótina
sem samfarastyrkjandi.
Mínóísk menning á eyjunni Krít,
2700 til 1450 fyrir Krist, þekkti
til ópíums og kallaði mjólkursafa
plöntunnar opion. Krítverjar tilbáðu
einnig eins konar valmúagyðju sem
réði svefn og dauða.
Valmúaleifar hafa fundist í
egypskum grafhýsum frá árinu
1000 fyrir okkar tímatal. Grikkinn
Hippocrades leit á ópíum sem
lyf til lækninga og sagði það
gott við astma, kviðverkjum og
sjóndepru. Grikkir tengdu ópíum
við svefnguðinn Hypnos og son
hans, Morfeus, guð undirheima,
svefns og drauma. Þanos, hálfsystir
Morfeusar, er stundum tengd
valmúa og svefni.
Rómverjinn Pliny segir að fólk
löngu fyrir hans tíma hafi neytt
valmúafræja með hunangi.
Valmúafræ hafa fundist meðal
mannvistarleifa sem taldar eru
vera yfir 4000 ára gamlar við
fornleifarannsóknir á Spáni,
Norður-Afríku og suðurhluta
Frakklands.
Ópíumstríðin
Breska heimsveldið og Kínverjar
áttu í deilum vegna verslunar
Breta með ópíum í Kína á átjándu
og nítjándu öld. Deilurnar, sem
voru á köflum harðar, kallast
fyrra og seinna ópíumstríðið.
Tilefni deilnanna var að Kínverjar
vildu stöðva verslun Austur-
Indíafélagsins með ópíum til Kína.
Eftirspurn eftir silki, postulíni
og te var mikil í Evrópu á 17. og
18. öld og verslun með vörur milli
breska heimsveldisins og Qing
keisaradæmisins var Bretum í óhag.
Á síðust áratugum 18. aldar
hóf Austur-Indíafélagið að
smygla miklu magni af ópíum frá
Indlandi til Kína og um 1770 hafði
fyrirtækið ná yfirburðum á þeim
markaði. Aðferð fyrirtækisins við
smyglið var að flytja ópíumið til
fríhafna í Kína og þaðan var því
smyglað um landið af innfæddum.
Eftirspurn eftir ópíum í Kína var
takmarkalaus og ágóði fyrirtækisins
af sölu þess gríðarlegur. Á sama
tíma óx fíkn í ópíum í Kína og varð
sífellt alvarlegra þjóðfélagsmein.
Embættismenn í landinu virtust
sérlega útsettir fyrir ópíum og sífellt
fleiri urðu efninu að bráð og talið að
hátt í 12 milljón manns hafi látist
af völdum ópíums sem smyglað var
til Kína.
Verslun með ópíum til Kína á
þessum tíma var svo ábatasöm að
Bandaríkjamenn sáu sér leik á borði
og fluttu það frá Tyrklandi til Kína.
Atkvæðamestur í þeim viðskiptum
mun hafa verið langalangafi
Roosevelt Bandaríkjaforseta.
Um miðjan fjórða áratug 19.
aldar sendi keisarinn í Kína bréf til
Viktoríu Bretadrottningar og bað
hana að sjá til þess að smyglinu
yrði hætt en drottningin hunsaði
bréfið. Árið 1839 hafnaði keisarinn
boði Breta um að ópíum yrði gert
löglegt í Kína og greiddur skattur
af því eins og hverri annarri vöru. Í
kjölfarið fyrirskipaði keisarinn flota
sínum að stöðva smyglið og gera
allt ópíum í landinu upptækt. Bretar
töpuðu miklu á aðgerðum Kínverja
en héldu uppteknum hætti. Sama
ár sendu Bretar hluta flotans til
Kína til að gæta hagsmuna Austur-
Indíafélagsins og heimsveldisins.
Árið 1842 kom til átaka milli
ríkjanna þar sem kínversku
herskipi var sökkt. Sama ár var
keisarinn neyddur til að skrifa undir
svokallaðan Nanking-samning þar
sem Bretar fengu yfirráð yfir Hong
Kong og Kínverjum gert skylt að
greiða gríðarlegar skaðbætur. Bretar
tryggðu sér yfirráð yfir Hong Kong
til 99 ára í samningi sem var gerður
árið 1898. Hong Kong fór aftur
undir kínversk yfirráð 1987.
Seinna ópíumstríðið, 1856 til
1860, snerist um tilraun Breta til
að gera ópíum löglegt í Kína, auka
og tryggja viðskipti sín í landinu.
Brölt Breta mætti mikilli andstöðu
í Kína, ekki síst þar sem Nanking-
samningurinn þótti vægast sagt
óréttlátur. Frakkar gengu í lið með
Bretum og hugsuðu sér eflaust
gott til glóðarinnar með viðskipti
í Kína, auk þess sem Bretar
óskuðu eftir stuðningi Rússlands
og Bandaríkjanna vegna aðgerða
sinna í Kína.
Árið 1856 gerði breska herskipið
Arrow árás á hafnarborgina Canton
og hertók hana. Nokkrum sinnum
kom til vopnaðra átaka milli Breta
og Frakka saman gegn Kínverjum,
meðal annars við Taku-virkið
sem stendur við ána Hai og ætlað
að fylgjast með skipaferðum um
ána. Kínverjar töpuðu stríðinu og
varð það til að opna fyrir verslun
Vesturlanda í landinu.
Breski þingmaðurinn William
Gladstone og síðar forsætisráðherra
var alla tíð andvígur verslun Breta í
Kína og hélt margar ræður þar sem
hann mótmælti henni og kallaði
skömm Breta og svívirðu gagnvart
Kína sem seint mundi gleymast.
Hann gekk svo langt að segja að
hefnd Guðs væri óhjákvæmileg
hættu Bretar ekki að smygla ópíum
til Kína. Andstyggð Gladstone
stafaði af því að hann horfi á systur
sína verða efninu að bráð.
Svefnlyf fyrir börn
Ópíumneysla var gríðarlega mikil í
Evrópu og Bandaríkjunum vel fram
á síðustu öld. Breskir verkamenn
og -konur í verksmiðjum og
námum í upphafi iðnbyltingarinnar
gáfu ungum börnum iðulega
ópíumdropa svo að þau svæfu á
meðan foreldrarnir voru í vinnunni.
Í Bandaríkjunum var hægt að kaupa
ópíumdropa í apótekum eða panta
eftir póstlistum og fá senda heim
fram á fyrstu áratugi tuttugustu
aldarinnar.
List, bókmenntir og ópíum
fólksins
Í evrópskri miðaldamyndlist er
rauður valmúinn vísun til líkama og
blóðs Krists, uppréttur stöngullinn
er líkaminn en rauð krónublöðin
tákna blóðið.
Rauður valmúi er víða
minningartákn þeirra sem létust
í heimsstyrjöldinni fyrri og
rauður pappírsvalmúi borinn sem
barmmerki á ákveðnum dögum til
að minnast þeirra.
Breski rithöfundurinn Tomas
de Quincey sendi árið 1822 frá sér
bókina Confessions of an English
Opium Eater, þar sem hann lýsir
ópíumfíkn sinni. Margir átjándu og
nítjándu aldar rithöfundar notuðu
ópíum sem innblástur við skriftir
að eigin sögn og má þar nefna
bresk höfuðskáld, Samuel Taylor
Coleridge, John Keats, Percy
Shelley, Sir Walter Scott, Elizabeth
Browning og Lord Byron.
Franska tónskáldið Berlioz
notaði ópíum þegar hann samdi
Symphonie Fantastique. Í sögu
verksins deyr ungur listamaður af
völdum ópíums.
Árið 1987 gerði fíkniefna-
lögregla Bandaríkjanna upptæka
valmúlaplöntur í Monticello-garði
Tómasar Jefferson, þriðja forseta
Bandaríkja Norður-Ameríku.
Plöntunum hafði verið viðhaldið
í garðinum frá því um 1780 og
mun Jefferson hafa unnið úr þeim
ópíum til eigin neyslu. Í aðgerð
fíkniefnalögreglunnar voru einnig
gerð upptæk fræbréf með fræjum úr
garðinum og bolir með áprentuðum
myndum af plöntunum sem voru til
sölu í gjafavöruverslun garðsins.
Í kvikmyndinni Galdrakarlinn
í Oz er atriði þar sem Dóróthea
og fylgdarsveinar hennar fara yfir
valmúaakur þar sem Dóróthea, Tótó
og Ljóni falla í svefn.
Karl Marx kallaði trúarbrögð
ópíum fólksins og átti þar við
að trúarbrögð slævðu hugsunina
alveg eins og ópíum og væru þess
valdandi að fátæklingar sættu sig
við hlutskipti sitt í stað þess að
rísa upp gegn kúgun auðvaldsins
og valdastéttanna.
Fræ og olía
Auk þess sem valmúafræ eru
notuð sem krydd meðal annars við
brauðgerð og bakstur er unnin úr
þeim olía og fræmauk. Valmúafræ
eru lítil, innan við millimetri að
lengd og nýrnalaga og þarf um eina
til 1,3 milljón fræja í kílóið.
Nafnaspeki
Ættkvíslarheitið Papaver er gamalt
latneskt heiti sem er hugsanlega
dregið af forn-indóevrópsku orði
yfir eld. Tegundaheitið somniferum
þýðir svefn á latínu.
Heitið ópíum er upprunalega
grískt, opion eða opós, sem þýðir
jurtasafi.
Heitið birkems, sem víða er
notað yfir fræin, er upprunalega
jiddískt orð sem þýðir blessun og
notað í sambandi við sabbatbrauð,
sem er stráð með valmúafræjum.
Valmúi á Íslandi
Í Ný félagsrit frá 1841 um blóðtöku
í sambandi við drykkjuskap: „Sá
er einn sjúkdómur, er mjög á
náskylt við heilabólgu, en það er
drykkju æði af völdum brennivíns
ofdrykkju; byrjar það með þrálátu
svefnleysi, handaskjálfta og
hristingi á öllum kroppnum, er við
því þörf góðrar blóðtöku, einkum
ef sjúklingur er blóðmikill, og hefir
blóðsókn að höfði, þá skal einnig
leggja kalda bakstra á höfuðið og
gefa svefnjurtardropa (ópíum, 30
til 40 dropa í senn), svo hann geti
fengið vær. Leita skal læknis þegar,
ef þess er kostur.“
Ópíumvalmúi finnst sums staðar
í görðum á Íslandi en ólíklegt er að
að hann framleiði ópíum að nokkru
ráði. Til þess er vaxtartíminn of
stuttur og aðstæður hér langt frá
því að vera ákjósanlegar fyrir
plöntuna og því engin ástæða til
að draga garðeigendur til saka fyrir
ræktunina.
er unnið úr.
aldar.