Morgunblaðið - 28.03.2020, Blaðsíða 44

44 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. MARS 2020
AF LISTUM
Einar Falur Ingólfsson
efi@mbl.is
Sá síðasti úr kvartetti merkustu höf-
unda evrópskra teiknimyndasagna á
tuttugustu öld lést í vikunni, franski
teiknarinn Albert Uderzo, 92 ára að
aldri. Hann var höfundur teikning-
anna af hinum smávaxna en útsjónar-
sama Ástríki sem – styrktur af
kjarnadrykk Sjóðríks seiðkarls –
lagði ásamt Steinríki vini sínum heri
rómverska heimsveldisins að velli í
hverri bókinni á fætur annarri, í bók-
um sem lögðu jafnframt heiminn að
fótum sér og nutu gríðarlegrar hylli.
Meðhöfundur Uderzo, René Gos-
cinny (1926-1977) lést ungur, rúm-
lega fimmtugur. Hinir risarnir í
kvartettinum voru vitaskuld Hergé
(Georges Remi) höfundur Tinnabók-
anna (1907-1983) og Tove Jansson
(1914-2001) sem skapaði hinn ein-
staka Múmíndal. Þau mótuðu ólíka
heima, sem allir höfðu ómæld áhrif á
ungmenni út um löndin, og þar með
vel skapaða karaktera sem lifa höf-
unda sína og tala enn til ungra les-
enda styrkum rómi.
Söguheimur á 15 mínútum
Uderzo og Goscinny kynntust árið
1951 og tóku fljótlega að starfa sam-
an. Þeir sköpuðu nokkrar teikni-
myndasögur sem náðu engum sér-
stökum vinsældum en voru svo árið
1959 meðal stofnenda nýs tímarits
fyrir ungmenni, Pilote. Ritstjóri þess
bað þá um að skapa nýja myndasögu
sem yrði frönsk í anda og gæti verið
svar við þeim bandarísku teikni-
myndum sem voru farnar að streyma
til Evrópu. Eftir að hafa rætt nokkr-
ar hugmyndir, sem þeim þóttu ekki
virka, þá fengu þeir hugljómun, rétt
áður en þeir áttu að skila fyrstu
myndaræmunum.
„Hvað er franskara en forfeður
okkar, Gallarnir? spurðum við okk-
ur,“ rifjaði Uderzo upp í útvarps-
viðtali fyrir nokkrum árum og bætti
við að innan fimmtán mínútna hefðu
þeir verið búnir að setja heildar-
myndina niður fyrir sér: seiðkarlinn,
söngvaskáldið, heitin á allar aðal-
persónur, sem enda á meginlands-
málunum öll á „ix“ með vísun í hin
þekkta foringja Galla til forna, Ver-
cingetorix. Íslenskir þýðendur fyrstu
Ástríksbókanna sem komu hér út,
árið 1974, þeir Þorbjörn Magnússon
og Þorsteinn Thorarensen, fóru hins
vegar þá leið að láta öll nöfn persóna
enda á „ríkur“, sem lukkaðist vel.
Sögurnar af Ástríki og félögum
slógu í gegn í Pilote og síðan svo um
munaði þegar fyrsta bókin, Ástríkur
gallvaski, kom út árið 1961.
„Það er mér ráðgáta hvers vegna
Ástríkur náði þessu flugi,“ sagði
Uderzo í viðtali í The New York
Times. „Við René höfðum áður skap-
að aðrar persónur með jafn mikilli
ástríðu og ákafa en aðeins Ástríkur
sló í gegn.
Kannski er ástæðan sú að allir geta
séð sjálfa sig í persónunum,“ bætti
hann við. „Hugmyndin um að sá litli
geti sigrað þá stóru hefur aðdráttar-
afl. Enda þekkjum við það öll að ein-
hverjir risar ráðskist með okkur:
stjórnvöld, lögreglan, skatturinn.“
Á þeim 16 árum sem Uderzo og
Goscinny náðu að starfa saman frá
útkomu fyrstu Ástríksbókarinnar og
þar til Goscinny lést voru afköst
þeirra gríðarleg. Formúlan var niður-
njörvuð: 48 blaðsíður, sagan byrjar á
átökum íbúa litla þorpsins sem er það
eina í Gallíu sem Rómverjar hafa
ekki náð að leggja undir sig, en utan-
aðkallandi ógn, hjálparbeiðni eða
annars konar aðkallandi verkefni
verður til þess að Ástríkur og Stein-
ríkur leggja upp í ferð þar sem þeir
aðstoða fólk annars staðar, í hinum
ýmsu Evrópulöndum, og klekkja í
leiðinni á Rómverjum. Í sögulok eru
allir aftur orðnir vinir í þorpinu, með
samstöðu hefur innrásarherinn verið
sigraður og það er haldin veisla.
Sögurnar dreifðust strax út um
heimsbyggðina og hafa verið þýddar
á yfir eitthundrað tungumál. Eftir lát
Goscinnys hélt Uderzo áfram einn og
skrifaði sögurnar líka sjálfur. Fyrir
níu árum seldi hann síðan réttinn að
þeim til Hachette-forlagsins sem réði
teiknara og höfunda til að halda
áfram að senda Ástrík í sífellt ný
ævintýri. Nú hafa 38 sögur komið út
og í 380 milljónum prentaðra eintaka,
sem er með hreinum ólíkindum. Og
teiknimyndir og leiknar myndir hafa
verið gerðar eftir þeim og fyrir utan
París er meira að segja stórskemmti-
legur skemmtigarður helgaður sögu-
heiminum.
Litblindur og 12 fingur
Foreldrar Uderzos voru ítalskir
innflytjendur en hann leit ætíð á sig
sem Frakka. Og hann var sérstakur,
fæddist með 12 fingur. Aukafingurnir
voru fjarlægðir strax í æsku en vinir
göntuðust með að Uderzo hefði töfra-
hendur sem sæist vel í teikningunni.
Það hafði líka áhrif á teikninguna að
hann var litblindur, sem hann sagði
hafa gert sig óöruggan við litun en
þeim öruggari í glímunni við línuna.
Uderzo spreytti sig á ólíkum
teiknistílum, sumar fyrstu sagna
þeirra Goscinnys voru mun raunsæis-
legri en Ástríkur, en þar fór hann út í
skopteikningu og vinnur mikið með
hringlaga form; nef eru bólgin og stór
og líkamseinkenni ýkt með þeim
skoplega hætti sem hefur heillað les-
endur. Á móti fyndnu útliti persón-
anna, sem hver hefur vel mótaðan
karakter, einnig hinar ýmsu auka-
persónur sem bregður fyrir í mis-
litlum hlutverkum, kemur síðan mikil
nákvæmni í umhverfisteikningu,
hvort sem um er að ræða skóginn við
þorpið, rómverska herskara eða
sögulega réttar myndir af hinum
ýmsu borgum og stöðum sem fé-
lagarnir koma til.
Þrátt fyrir að heimsveldið sem
þorpsbúar glíma við í sögunum sé
Rómarríki duldist hinum eldri les-
endum á sjöunda áratugnum ekki að
það stóð fyrir Þýskaland nasismans.
Og þorpið sem stóð eitt í baráttunni
og íbúar þess voru táknmynd fyrir
andstöðuna gegn nasistum. Þá nutu
lesendur þess að sjá hvernig höfund-
arnir drógu skoplega upp sérkenni
hina ýmsu evrópsku þjóða en
hnykktu jafnframt á mikilvægi sam-
stöðunnar. Og í öllum löndum sem
Ástríkur og Steinríkur heimsækja er
fjallað hlýlega um heimamenn, með
einni undantekningu, en það er í bók-
inni um Gotana, þar sem þeir halda til
Þýskalands.
Ríkur en óþekktur
Eins og gefur að skilja efnaðist
Uderzo gríðarlega á sköpunarverk-
inu og gat komið sér vel fyrir í villu í
útjaðri Parísar og keypt sér flota
hraðskreiðra Ferrari-bíla. En hann
var jafnframt ánægður með að vera
ekki þekkt andlit, ólíkt sköpunar-
verkum hans, Ástríki, Steinríki, Kríl-
ríki og öllum hinum.
„Það þekkir mig enginn úti á götu,“
sagði hann í viðtali fyrir nokkrum ár-
um. „Karakterar geta orðið goð-
sagnakenndir en ekki við, feður
þeirra.“
Faðir Ástríks og Steinríks allur
 Albert Uderzo, teiknari sagnanna um Ástrík, taldi þær hafa orðið vinsælar því allir gætu samsamað
sig litla manninum sem þeir stóru vildu ráðskast með  Sögurnar hafa selst í 380 milljónum eintaka
AFP
Vinir Samstarfsmennirnir René Goscinny og Albert Uderzo – og Ástríkur – á ljósmynd frá áttunda áratugnum.
Sorg Uderzo teiknaði hetjurnar sínar einu sinni enn fyrir fimm árum, þar
sem þær syrgja teiknara á Charlie Hebdo-tímaritinu sem hryðjuverkamenn
myrtu. Nú lúta Ástríkur, Steinríkur og Krílríkur höfði fyrir Uderzo.
Dáðir Albert Uderzo stillti sér upp
með Ástríki og Steinríki árið 2007.