Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 17

EINAR KÁRASON
RITHÖFUNDUR
ER RAÐGATAN UM GULLOLD
ÍSLENSKRA MIÐALDABÓKMENNTA EKKI
EINS FLÓKIN OG VIÐ HÖLDUM?
að þarf ekki að fjölyrða urn það að gullöld íslenskra
miðaldabókmennta er einhverskonar furðulegt kraftaverk.
Fámenn, frumstæð og afskekkt þjóð, nýkomin með nothæft
ritmál, tekur upp á því sem aldrei hafði tíðkast í okkar parti
heimsins, að skrifa bækur á þjóðtungunni; á þrettándu öld voru hér
skrifaðar meira en þijúhundruð rit, full af allskyns fróðleik sem ella
væri okkur ókunnugur. Látum það nú vera. En hitt er svo algert met,
að sum af þessum ritum eru háþróuð og snilldarleg bókmenntaverk,
á við það besta sem heimsbókmenntasagan hefur annars að geyma.
Hversu furðulegt er það?
Bara til að setja þetta í samhengi: Þær norður-evrópsku og ger-
mönsku þjóðir sem við erum runnir upp úr, og deildum í þá daga með
tungumáli að miklu eða jafnvel öllu leyti, þær höfðu ekki tíðkað að
skrifa bækur á eigin tungu. Það var að vísu löng hefð fyrir bundnu
máli, ljóðtextum af ýmsu tagi, sem menn mundu og fóm með mann
ffarn af manni, en bækur og lausamál var varla skrifað, nema þá á
latínu og mest tengt helgihaldi. Danir og Svíar skrifúðu ekki að heitið
getur veraldlegar bækur á sinni tungu á þrettándu öld; ein er þó fræg
og dönsk ffá þessum tíma, Danmerkurkrónika Saxó málspaka, en hún
var skrifuð á latínu; ffá Noregi þekkja menn helst Konungsskuggsjá,
þótt ekki sé útilokað að það leiðbeiningarrit fyrir konungboma sé líka
sett saman af íslendingi.
Og síðan er hitt jafh merkilegt að þessum blómatíma veraldlegra
lausamálsbókmennta lauk svo hér á landi næstum eins snögglega og
hann hófst, svo að ffá miðöldum og ffam á þá nítjándu vom varla
samin prósaverk á íslensku með stóm bókmenntalegu gildi.
Nú er ég ekki að rifja þetta upp af þeim sökum að við þurfum
endalaust að vera að monta okkur yfir þessu, heldur vegna þess að þar
sem ég sökkti mér ofan í þessa tíma ámm saman, og þá helst þann part
þrettándu aldar sem við kennum við Sturlunga, skrifaði meðal annars
fjórar skáldsögur um tímabilið og að auki greinar fyrir tímarit, þá
fannst mér ég fá annan skilning á þessum málum en að minnsta kosti
ég sjálfur hafði haft. Og að auki gerði ég bókmenntalega uppgötvun
sem mér fannst útskýra gamlan leyndardóm, svo að smám saman
hefúr það hugboð mitt verið að styrkjast æ meir að uppruni þeirra
stórbrotnu listaverka sem hér í fásinninu urðu til sé sú að hér hafi þá
lifað tveir rithöfundar af sjaldgæfu heimsformati. Tveir hvorki meira
né minna, og þá er ég að tala um þá frændur Snorra Sturluson, 1189-
1241 og Sturlu Þórðarson 1214-1284.
Skoðum þetta aðeins nánar. Við höfúm nefnt að á þrettándu öld
vom hér skrifuð meira en þijúhundruð rit. En því fer fjarri, þótt hvert
og eitt sé á sinn hátt eða á einhvem hátt merkilegt, að þau séu öll
einhver bókmenntasnilld. Öðm nær í rauninni; aðeins sárafá af öllum
þessum fjölda flokkast í þá deild. Þessi mikli korpus skiptist í ýmsa
flokka: íslendingasögur og -þætti, biskupasögur, konungasögur,
heilagramannasögur og svo framvegis.
Ef einhver færi að staðhæfa hvaða einstök verk af öllu þessu
flokkist undir bókmenntasnilld, þá er mjög hæpið að allir yrðu á
eitt sáttir við það mat, og að sama skapi þá yrði fjöldi slíkra verka
sömuleiðis umdeilanlegur: sumir myndu kannski telja upp svona
tíu þannig verk, aðrir kannski tólf eða frmmtán, og ég ætla ekki að
hætta mér úti einhveija persónulega upptalningu hér. Hitt held ég að
sé alveg ömggt að nokkur lausamálsverk mun enginn deila um að
flokkist sem snilldarverk, og í fljótu bragði læt ég mér nægja að telja
upp sex slík: Njála, Egilssaga, Grettissaga, Sturlunga, Heimskringla
og Snorra-Edda. Höldum okkur í bili við þessar þessar bækur. En um
þær má segja að án þeirra væm okkar miðaldabókmenntir áfram að
VÍSBENDING I 17