Vísbending - 20.12.2016, Síða 30

Hér hefur í stuttu málið verið stillt upp tveimur andstæðum myndum
af verslunarháttum á Islandi á 20. öld - annars vegar fijálsri verslun
og hins vegar haftaverslun. Ekld þarf að fjölyrða um hvort hugnast
fólki betur.
A hafiatímanum (1930-1960) voru verslunarfjötramir vissulega
afsprengi alþjóðlegrar haftasteínu á kreppuárunum (1930-1940),
auk þess sem einhvers konar höft em jafnan óhjákvæmileg þegar
heimsstyrjöld geisar (1940-1945). En þegar vestrænar þjóðir brmdust
samtökum um að afnema hömlur í alþjóðaviðskiptum eftir að
heimsstyijöldinni síðari lauk, neyttum við allra bragða til að hamla á
móti, hertum höftin og vom þau hér við lýði a.m.k. áratug lengur en
hjá flestum nágrannaþjóðum okkar.
Að sumu leyti má segja að fyrir okkur hafi farið eins og hesti sem
hefur verið svo lengi í hafti að hann þekkir ekki annað og hoppar
áffam eins og hann sé enn í haftinu þótt hann hafi verið leystur úr
hnappheldunni. Ennffemur kunnu ýmsir mætavel við sig í haftakerfmu
eftir að þeir höfðu aðlagast því og lært að notfæra sér það, ekki síst
voldug hagsmunaöfl, og vom af þeim sökum ekki áfjáðir í að aflétta
höftunum.
Eins og kunnugt er hefur stjóm íslenskra eihahagsmála löngum
einkennst af því að hægri höndin virðist ekki vita hvað sú vinstri
gerir. Stjómvöld ákváðu fast gengi krónunnar en grófu síðan
blygðunarlaust undan því með taumlausri þenslu í ríkisútgjöldum.
Jaíhffamt ríkti stjómleysi á vinnumarkaði. Pólitísk verkfoll vom tíð
og iðulega samið um 30-40% kauphækkanir þótt fyrir þeim væri
engin innistæða. I ofanálag ívilnaði ranglát kjördæmaskipun mjög
þeim stjómmálaflokkum sem aðhylltust höft og áætlunarbúskap á
kostnað þess flokks sem barðist fyrir verslunarfrelsi.
Istöðulaus peningamálastjóm og innistæðulausar kauphækkanir
leiddu til mun meiri verðbólgu á Islandi en raunin var í viðskiptalöndum
okkar. Af því hlaust óhjákvæmileg rýmun á raungengi krónunnar þótt
nafngengi hennar héldist óbreytt. Þar sem ekki var pólitísk samstaða
um að leiðrétta gengið, þ.e. færa hina opinberu gengisskráningu að
rarmgildi krónunnar, blasti ekki aðeins við gjaldeyrisskortur heldur
stöðvun útflutningsatvinnuvegarins, sjávarútvegsins, sem aflaði
þjóðinni nauðsynlegs gjaldeyris til innkaupa fyrir þjóðarbúið.
Þar sem verkalýðshreyfmgin og vinstri flokkamir máttu ekki
heyra á gengisfellingu minnst fólust viðbrögð stjómvalda við
fallandi raungengi krónunnar í dulbúnum gengisfellingum af ýmsu
tagi - viðamiklum gjaldeyris-, innflutnings- og fjárfestingarhöftum
og flóknu millifærslukerfi til að halda sjávarútvegnum gangandi.
En þessar aðferðir dugðu ekki til langffama, á endanum var
óhjákvæmilegt að horfast í augu við staðreyndir og færa hið opinbera
gengi krónunnar að raungildi hennar. Gengisfellingar íslenskra
stjómvalda á haftaámnum vom af þessum rótum runnar, þ.e. þær
vom nauðsynleg aðlögun að breyttu raungengi en ekki eiginleg
hagstjómaraðgerð til að bregðast við áföllum í efhahagslífinu.
I landi nrikillar utanríkisverslunar skiptir mestu að þeir atvinnuvegir
sem afla gjaldeyris séu öflugir og verslunin fijáls. Forsenda hvors
tveggja er raunhœf gengisskráning. Mikil verðbólga er til vitnis um
sjúkt efnahagslíf, en hún stofnar í sjálfii sér ekki verslunarffelsinu í
hættu, eins og við höfum re)nt allt ffá því höftunum var aflétt, svo
ffemi sem þess er gætt að láta það ekki dragast úr hömlu að leiðrétta
hina opinbem gengisskráningu.
Það kann aldrei góðri lukku að stýra að loka augunum fyrir
staðreyndum. Fölsk gengisskráning og dulbúnar gengisfellingar
leiða aðeins til ófamaðar. Mikilvægt er að standa ávallt vörð um
verslunarffelsið - á hveiju sem gengur. Sagan kennir okkur nefnilega
að fijáls verslun leiðir ekki aðeins til bættra lífskjara heldur til lifandi
og fjölbreytilegs mannlífs, aukins víðsýnis og meiri þekkingar. Q
Hclstu hcimildir:
Jakob F. Asgeirsson: Þjóð í hafti. Saga verslunarfiötra á Islandi 1930-1960.
2. útg. Reykjavík 1988 (1. útg. 1988).
Ársskýrslur Landsbanka íslands 1947-1950. Reykjavík 1947-1950.
Frjáls verslun. Mánaðarrit. Reykjavík 1938-1962.
Ymis blöð og tímarit á www.timarit.is.
30 | VÍSBENDING