Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 32

Oddi á Rangárvöllum. Ljósmynd: Samuel Öm Erlingsson.
biskup í Skálholti og þeir höfðu þannig skákað Haukdælum. Hins
vegar lá leiðin niður þegar kom fram á þrettándu öld. Sæmundur
sonur Jóns (d 1222) tók við Odda reyndist mikill effirbátur föður síns.
Hann reyndi að fá Langalíf dóttur Haralds jarls Maddaðarsonar í
Orkneyjum fyrir konu en það gekk ekki eftir. Haukdælir áttu eftir rísa
aftur upp með Gissuri Þorvaldssyni er átti eftir að reynast Oddveijum
ofjarl. Arið f273 lét Gissur drepa síðasta ættarhöfðingja þeirra
Oddaveija, Andrés Sæmundsson og er ættin þá þrotin að völdum.
Þrátt fyrir daður sitt við erlenda kongunga og erlenda siðu studdu
Oddaveijar þjóðveldið - eða kannski öllu heldur goðaveldið - með
ráðum og dáð og voru með þeim síðustu til þess að sveija
Noregskonungi hollustu.
Við heimkomu Sæmundar hófst hin islenska gullöld eða sú
undarsamlega sameining klassískra mennta og norrænnar menningar
sem átti sér stað hérlendis á tólftu og þrettándu öld hérlendis. Hvað
varðar fhimleika og þýðingu fyrir heimsbyggðina risu bókmenntir
landsmanna hæst á þessum tveimur síðustu öldum þj óðveldisins. í stað
þess að kirkja og klassískar menntir eyddu hinum gamla germanska
og heiðna menningararfi eins og gerðist í öðmm norðlægum löndum
sem snemst til kristni þá má segja að norrænar menntir hafi haldið
áfram að þroskast undir handarjaðri kirkjunnar og komust í blað sem
bókmenntaverk og/eða heimildarrit.
Vitað er að Sæmundur ritaði fyrstu íslensku bókina. Hún var
artnað hvort konungasaga eða Veraldarsaga þar sem norræn saga var
tímasett miðað við Kristsburð og Evrópska stórviðburði. Ritið var
annað hvort á latínu eða íslensku. Það er nú glatað en var velþekkt
meðal samtíðarmanna. Víða er vitnað til hans í hinum elstu íslensku
sagnfræðiritum og annálum og þá yfirleitt þegar farið er með tölur,
stærðir og tímatal. Rit Sæmundar virðist hafa verið sá steinn sem
Ari hinn fróði og íslensk sagnaritun áttu eftir að byggja hús sitt á.
Það er heldur engin tilviljun að mesti rithöfúndur þjóðarinnar, Snorri
Sturluson, var alinn upp frá þriggja ára aldri í Odda, á höfúðbóli
Sæmundar og í fóstri hjá bamabami hans. í Odda drakk Snorri í sig
þennan sérkennilega blending af latneskum og norrænum menntum
er var aðalsmerki íslensku gullaldarinnar.
Einhver myndi telja að þetta væri ansi langur listi af afrekum eins
manns. En að mati þess sem hér skrifar vantar ennþá stærsta liðinn á
ferilskránna en það er setning tíundarlaganna árið 1096 sem skapaði
fjárhagslegan gmndvöll fyrir sagnaritun. Sú venja að greiða tíund,
eða 10% af tekjum, til kirkjunnar var vitaskuld velþekkt í hinum
grónari löndum kristninnar í Evrópu. Hin íslensku tíundarlög vom
aftur á móti einstök þar sem þau vom eignarskattur sem var sniðinn
að þjóðfélagi án konungs og ríkisvalds. Strangt til tekið var það
á móti reglum kirkjunnar að taka gjald af dauðu fé og síðar þurftu
Islendingar fá sérstaka undanþágu eða Páfabréf fyrir lögmæti sinnar
tíundar. En röksemdarfærsla tíundarlaganna var einföld; Tíundin var
10% fjármagnstekjuskattur. Reiknað var með því að fjármunir gæfú
afsér f0%vexti árlegaog 10% fjármagnstekjuskatturjafngiltiþví f%
eignaskatti. Sem skattalöggjöf var tíundin hreint meistarastykki er var
í gildi hérlendis í rúm 800 ár eða til ársins 1914. Það er ekki ofmælt
að á þessum 800 árum hafi ísland verið með skilvirkasta og líklega
sanngjamasta skattakerfið í Evrópu þar sem skattbyrðin fór eftir
efnahag manna. Þjóðveldið var 166 ára þegar tíundin var samþykkt
og í fyrsta skipti skapaðist svigrúm fyrir skrifandi hendur er lifðu á
skatttekjum. En tíundin skiptist í ijóra staði; til biskups, presta, kirkna
og fátæklinga. En þar sem höfðingjar landsins áttu kirkjumar og réðu
presta sem hverja aðra launamenn til þess að messa var svo í reynd
að höfðingjamir tóku helming af tekjunum, biskupinn fjórðung og
fátæklingar annan fjórðung. Tíundin kom því bæði fótum undir kirkju
og höfðingjaveldi hérlendis. Og nú skapaðist efnalegt svigrúm fyrir
ffæðiiðkun og ritun bókmennta á klaustrum jafnt sem höfúðbólum
höfðingja. Tíund og skinnbækur rötuðu nær samtímis inn í íslenska
sögu.
Normanni ó biskupsstóli
Á fyrstu árum kristni á íslandi léku ýmsir vindar um ísland. Landið
heyrði undir erkibiskupinn á Brimum (Bremen) og það var ekki
fyrr en rúmlega hálfri öld eftir kristnitöku eða 1056 sem fyrsti
Islendingurinn, Isleifúr Gissurarson, var skipaður biskup og íslensk
þjóðkirkja verður formlega til. Landið var þó ekki biskupslaust á
þessari rúmu hálfú öld. Þetta er myrkt tímabil sem fátt er vitað um en
heimildir sýna að hér vom þýskir, enskir, franskir, írskir og jafnvel
grískir biskupar. Engum þessara erlendu biskupa hefúr verið skipað
sérstakt rúm í Islandssögunni þrátt fyrir að sumir þeirra hafi dvalist
hér um áratuga skeið og vom taldir með betri klerkum kaþólsku
kirkjunnar. Það er samt athyglisvert hve engilsaxnesk áhrif hafa samt
verið rikjandi þrátt fyrir að landið heyrði undir þýskan erkibiskupinn
í Brimum. Það sést meðal annars af því að fjölmörg orð í kirkju -
og bókmáli em komin vestur þaðan úr engilsaxnesku í íslensku, s.s.
klerkur, messa, bók, stafúr, letur og svo framvegis. Islendingar tóku
einnig upp engilsaxneskt staffóf og þar með stafma þ og ð svo dæmi
sé tekið.
Upphaf íslenskrar kirkju má eiginlega rita sem sögu tveggja ætta,
Haukdæla í Amesþingi og Oddaveija í Rangárþingi. Eins og kunnugt
er var Gissur hvíti Teitsson einn forvígismönnum kristnitökunnar
hérlendis. Hann var af ætt Haukdæla og sat í Skálholti. Haukdælir
röktu ættir sínar til Noregskonunga og náðu að komast í ffemstu
röð höfðingja hérlendis með stuðningi við kirkjuna og með því að
gera ættaróðalið í miðju héraðsríkinu að biskupstól. ísland komst
undir erkibiskupsstólinn á Brimum (Bremen) sem stendur við mynni
árinnar Weser í Saxlandi árið 1020. Strax í kjölfarið ákvað Gissur
hvíti að senda Isleif son sinn til mennta í nunnuklaustri aðeins ofar
í ánni Weser, til Herfúrðu í Saxlandi (Hervorden in Westphalen)
í umsjá abbadísar einnar. ísleifúr var fæddur 1006 og er því fyrsti
íslendingurinn sem fer utan í formlegt skólanám. Líklega hefúr
ætlun Haukdæla verið sú að ísleifúr yrði brátt biskup í nýju íslensku
biskupsdæmi en hins vegar varð nokkur bið á þeim. Því næstu áratugi
varþaðnorsk stjómmálaalda sem réði biskupum á íslandi.
Svo vildi til að árið 1015 sneri Ólafúr hinn digri Haraldsson
Noregskonungur aftur til Noregs eftir að hafa dvalist um árabil
við ýmis vígaferli í Englandi. Hann hafði árið áður haft vetursetu
í Rúðuborg (Reuen) í Nonnandy í góðu yfirlæti með Rúðujörlum.
Nonnandy (Norðmandí samkvæmt íslenskum fomsögum) var í
þann tíma norrænt/ffanskt hertogadæmi sem varð til um 911 þegar
norðmaðurinn (daninn?) Göngu-Hrólfúr fékk land og jarlstign við
32 | VÍSBENDING