Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 22

í kosningabaráttunni sem í hönd fór var klifað á hrollvekjunni sem
vofði yftr.
Teygist úr verðstöðvun
Stjómarflokkamir töpuðu fýlgi í kosningunum 1971 og stjómin
féll. Nýir valdhafar höfðu meiri trú á afskiptum hins opinbera af
mörkuðum. Þrátt fyrir fullyrðingar þingmanna úr mörgum flokkum
um gagnsleysi verðstöðvunar til langframa dróst hún á langinn
í þetta skiptið. Fyrst voru lög um verðstöðvun framlengd í nokkra
mánuði, en áður en framlengingin rann út var samþykkt breyting á
lögum um verðlagsmál með „bráðabirgðaákvæði“ þar sem allar
hækkanir frá verði 1. nóvember 1970 vom bannaðar „nema með
samþykki hlutaðeigandi yfrrvalda, og mega þau ekki leyfa neina
hækkun á vömverði, nema þau telji hana óhjákvæmilega." Leyfi
til slíkrar hækkunar skyldi vera háð samþykki ríkisstjómarinnar.I II III IV
„Verðstöðvunin" stóð á annan áratug. Eins og sjá má á myndinni
fór því þó fjarri að verðlag héldist stöðugt. Stundum var bmgðist við
verðhækkunum með sérstakri „hertri verðstöðvun“. Þegar það bar
ekki árangur var reynt að beita fortölum. „Vilji er allt sem þarf‘, sagði
Gunnar Thoroddsen forsætisráðherra í áramótaávarpi 1980. „Það
veltur á ykkur öllum, skilningi ykkar á þessum aðgerðum, vilja ykkar
til þess að draga úr verðbólgunni, hvort þessi tilraun tekst.“ Ef hægt
væri að kveða verðbólgu niður með orðum hefði það sjálfsagt tekist
þama. En hvatningin dugði ekki til og verðlag hélt áfram að hækka
af miklum krafti.
Þegar myndin er skoðuð sést að verðbólga minnkar töluvert fyrst
eftir að verðstöðvun hefst. En áhrifm vara ekki lengi. Verðbólga hefur
aldrei verið jafhmikil hér á landi og á verðstöðvunarárunum á 8. og
9. áratug 20. aldar.
Skaðleg höft
Með verðlagshöftum er frjáls verðmyndun tekin úr sambandi. A
fijálsum markaði gegnir verð mikilvægu hlutverki. Þegar eftirspum
eykst eftir vöm verður hún allajafna dýrari. Verðhækkun er merki
um að hagnast megi á að framleiða þessa vöm. Framboð eykst og
verðið lækkar aftur. En þegar verðstöðvun er í gildi má ekki hækka
verð nema kostnaður hafi aukist. Þá er hætt við að skortur verði á
eftirsóttum vörum. Reglur um hámarksálagningu vinna líka tjón,
því að þær draga úr ábata kaupmanna af hagstæðum innkaupum. Af
þessu sést að ekki er nóg með að verðlagshöft komi ekki að miklu
gagni við að hemja verðbólguna, heldur em þau beinlínis skaðleg.
Af hverju entust verðlagshöftin svona lengi?
Vinstristjómin, sem tók við 1971, var hallari undir opinber afskipti
af mörkuðum en Viðreisnarstjómin. En Vinstristjómin féll 1974 og
verðlagshömlur vömðu lengi eftir það. Vafalaust hafa ráðamenn úr
öllum flokkum trúað því að höftin hefðu áhrif. Á meðan vom litlar
líkur á að gripið yrði til raunhæfra aðgerða gegn verðbólgunni.
Sársaukafullt getur verið að beijast gegn verðbólgu með öðrum
ráðum og eðlilegt að menn haldi í von um að þessi „þægilega leið“
virki. Önnur skýring á langlífi haftanna kann að liggja í því að
verðhækkunarþörf hleðst upp í nokkum tíma eftir að verðstöðvun
hefst. Benjamín Eiríksson hagfiæðingur líkti höftum við stíflugarða á
floti. Fljótandi stíflugarðar gera ekki mikið gagn til lengdar en gusast
getur úr þeim þegar þeir em teknir í burtu. Þama er komin hrollvekjan
sem Ólafur Bjömsson talaði um 1971.
Jafnvcegi - um sinn
Ótti við að verðbólga ryki upp að lokinni verðstöðvun reyndist
ástæðulaus. Töluvert dró reyndar úr verðbólgu fljótlega eftir að
verðlagshömlum var að mestu aflétt á árunum 1984 og 1985, en það
stafaði sennilega einkum af inngripum stjómvalda í kjarasamninga.
Áfrarn var mikið um verðhækkanir og allt kerfið var óstöðugt.
Verðbólguógnin minnkaði ekki fyrir alvöm fyrr en raunvextir
hækkuðu, hægt var á falli krónunnar og þensla minnkaði í hagkerfmu
undir lok níunda áratugarins. Það gekk ekki þrautalaust. Gjaldþrotum
fjölgaði og um tíma varð atvinnuleysi meira en menn höfðu vanist hér
á landi. En sennilega er þetta eina ráðið sem stoðar gegn verðbólgunni.
Á árunum upp úr 1990 vom verðhækkanir hér á landi í fyrsta sinn
í áratugi svipaðar og í viðskiptalöndum Islendinga. Jafnvægi virtist
komið á í íslensku hagkerfi, að minnsta kosti í bili. □
I Greinargerð með frumvarpi til laga um verðgæzlu og samkeppnishömlur, lagt fyrir alþingi 1969.
II Gylfí Þ. Gíslason, 1993, Viðreisnarárin.
III Frumvarp til laga um verðgæzlu og samkeppnishömlur.
IV Frumvarp til laga um breyting á lögum um verðlagsmál, nr. 54 frá 14. júní 1960, eftir 2. umr. í Nd.
17. des. 1971.
Valitor óskar
landsmönnum öllum
gleðilegra jóla og
farsældar ó nýju óri.
VRLITOR
Bestu óskir um gleðileg jól
og farsæld ó nýju óri.
Þökkum samskiptin á árinu sem er að líða.
&
heimur
22 | VÍSBENDING