Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 34

fyrir lögtöku Kristni árið 1000. Hafði þá Þorgeir legið undir feldi
í nær einn sólarhring til þess að finna málamiðlun sem tryggði að
„ver hofum allir ein lög ok einn sið“, samkvæmt Islendingbók Ara
ffóða þar sem úrdráttur úr „tölu“ Þorgeirs er birtur. Einnig væri hægt
að minnast ræðu Einars Þveræings á Alþingi árið 1024 sem mælti
gegn því að Ólafi Haraldssyni Noregskonungi yrði gefinn Grímsey.
Þá ræðu þekkjum við í endursögn Snorra Sturlusonar í Heimskringlu
sem hefur mjög haldið nafni Einars Þveræings á lofti síðan. Margt
bendir þó til þess að heimild Snorra hafi verið vísa er Einar kastaði
fram á Alþingi en var færð inn í Heimskringlu með skáldlegu
innsæi og pólitískri skírskotun til ásælni Noregskonungs hérlendis á
Sturlungaöld.
Hins vegar virðist sem ein áhrifamesta þingræða þjóðveldisins
hafi fallið í gleymsku og dá, en það er sú tala sem Sæmundur ffóði
Sigfússon flutti er hann mælti fyrir lögtöku tíundar árið 1096 (eða
1097 að sumra áliti). Við viúim ekki efni ræðunnar. Aðeins eftir að
Sæmundur lauk henni var gengið til atkvæða og tíundin samþykkt.
Ari hinn fróði er stuttorður - eins og ávallt - í Islendingabók sinni og
segir að landsmenn hafi samþykkt tíundarlögin af „ástsæld" þeirra
við Gissur biskup Isleifsson eftir ræðu (,,tölu“) Sæmundar og með
„umráði“ Markúsar lögmanns Skeggjasonar. Markús og Sæmundur
virðast því hafa skipt með sér verkum þannig að Sæmundur hefur
séð um útskýringu laganna fyrir almenningi en Markús séð um
pólitískar þreifmgar meðal goðanna. Líklega hefur ræða Sæmundar
verið bæði þurrlegri og tæknilegri en hjá þeim norðlendingum
Þorgeiri og Einari og því ekki eins til þess fallin að rita niður á
bókfell. Sæmundur var líka að útskýra skattalöggjöf og ef til vill
hefur lítið farið fýrir fleygum setningum. Og þó Sæmundur hinn
fróði hafi fengið hrós fyrir margt um sína daga var hvergi minnst
á málsnilld enda var þetta maðurinn sem nær því týndi niður
móðurmáli sínu suður á Frakklandi.
Það er eilítið sérstakt að það skyldi vera hið konungslausa
ísland sem varð fyrst meðal Norðurlanda að taka upp tíundarskatta.
Nokkru fyrr hafði Knútur hinn helgi Sveinsson Danakonungur lagt
tíundarlög fyrir sína þegna en við afskaplega slæmar undirtektir.
Danir álitu slíka skattheimtu ófrelsi og áþján og tíundin varð síðan til
þess að Jótar gerðu uppreisn og drápu Knút konung sinn sléttum 10
árum fyrir þingið 1096. A Islandi var engin konungur eða fastaher
til þess knýja landsmenn til þess að greiða skatta, líkt og ytra, þeir
urðu að samþykkja nýja skatta sjálfviljugir. Og það gerðu þeir
1096. Tæplega tveimur öldum síðar þegar íslendingar höfðu gengið
Noregskonungi á hönd lentu landsmenn í deilu við umboðsmann
konungs á Alþingi um skatta, verslun og fleira. í þeirri orðasennu
lýsti erindreki Noregskonungs því yfir að tíundarlögin brytu gegn
lögum kirkjunnar um okur þar sem íslendingar væru að skattleggja
„kvensilfur og beltissylgjur“ en við hörð mótmæli landsmanna.
Snilld tíundarlaganna fólst í einfaldleikanum og að skattleggja allar
eignir fólks. íslenska þjóðveldið varþjóðfélag án framkvæmdavalds
eða ríkisvalds í nútímaskilningi. Mun auðveldara er að meta og virða
eignir en tekjur og þannig gerði tíundin ekki kröfu um að sérstök
stétt skattheimtumanna eða önnur kostnaðarsöm innheimta yrði að
koma til. Menn voru látnir virða eignir sínar frammi fyrir nágrönnum
sínum á hreppsþingum og höfðu því aðhald til þess að skýra rétt frá.
Lögin vom einnig hagkvæm að því leyti að lágir eignaskattar tmfla
gang efnahagslífsins mun minna en aðrir skattar, s.s. eins og tollar
eða sala á fríðindum eða sláttur (prentun) peninga, er vom svo algeng
tekjulind konunga á fyrri tíð. Loks vom lögin réttlát að því leyti að
þegnar landsins vom skattlagðir eftir efnahag - hinir ríku greiddu
mest. Jafnvel enn í dag em tíundarlög íslenska þjóðveldisins mun
hagkvæmari og réttlátari en skattalöggjöf margra nútímaríkja.
Huldumaðurinn ííslenskri sögu
Haukdælir höfðu fengið biskupdæmið en með því komu fáir
tekjustofnar aðrir en greiðslur fyrir embættisverk. ísleifúr Gunnarsson
bjó ætíð við erfiðan fjárhag sem biskup og það blasti við syni hans og
eftirmanni að finna tekjustofn fyrir kirkjuna. Það varð aðeins gert í
bandalagi við stjómmálastéttina. íslandi var stjómað af goðum - eða
goðorðsmönnum - sem hittust á lögþingum og fóm sameiginlega
með löggjafar- og dómsvald í þjóðveldinu. Vald þeirra - goðorðið -
var uppmnnið í heiðninni þegar goðamir höfðu upprunalega séð um
fómir og blótveislur og þegið hoftolla fyrir. Með kristninni höfðu þeir
aflagt hofm en byggt Guðshús í staðinn með því loforði að þeir kæmu
jafnmörgum til himna og komist gætu fyrir í kirkjunni. Goðavaldið
stóð aftur á móti óhaggað í hinum nýju guðshúsum. Sumir goðanna
höfðu sjálfir tekið prestvígslu en aðrir einfaldlega réðu presta, líkt og
önnur vinnuhjú, til þess að sjá um helgihaldið.
Samkvæmt lögunum áttu tekjur af tíundinni að skiptast í fjóra staði.
Einn hlutur til kirkjunnar (biskupstíund), annar til presta (prestatíund),
þriðji til kirkna (kirkjutíund) og sjá fjórði til fátækra (fátækra tíund).
En þar sem goðamir áttu jafhframt kirkjumar og vom með prestana
í vinnu, mátti í raun segja að helmingur tíundarinnar rynni í þeirra
vasa. Aukinheldur vom kirkjueignir undanþegnar tíundiimi sem fól í
sér skattfrelsi fyrir goðana. Þeir stofnuðu jafnframt eignarhaldsfélög
í kringum kirkjumar og færðu þangað eignir sínar til þess að þurfa
ekki að greiða skatt af þeim. Þó aðeins fjórðungur tíundarinnar rynni
til biskups „hefúr eigi annarr slíkur gmndvöllur verið auðræða og
hæginda í Skálaholti sem tíundargjaldið“ segir í Hungurvöku.
Aðeins 10 árum eftir samþykkt tíundarlaganna árið 1106 var talið
svigrúm til þess að stofna annan biskupsstól á Hólum í Hjaltadal með
tíundargreiðslum úr Norðlendingafjórðungi. Og Hólabiskup var þrátt
fyrir það svo vel haldinn að árið 1112 gat hann séð af tíundargreiðslum
á milli Vatnsdalsár og Hrútafjarðarár til þess að stofna klaustur að
Þingeyrum. Þannig kom tíundin fótum undir íslenska klerkastétt á
fremur skömmum tíma. Kirkjan reyndi vitaskuld að drýgja tekjumar
enn ffekar með fijálsum ffamlögum og áheitum á helga menn. Fyrst
var notast við helga menn í útlöndum, s.s. eins og Olaf helga (digra)
Noregskonung sem hafði þó verið mjög fjarri því að hegða sér sem
helgur maður í lifanda lifi. Brátt leið þó að því að íslenskir menn væm
grafnir upp. Siðar áttu kirkjunnar þjónar eftir að gerast enn fjárffekari
og hirða eignir af mönnum með nauðung, en það er önnur saga.
Samkvæmt heimildum ffá þrettándu öld virðist biskupstíund
Skálliolts (sem var þá fjórðungur af heildartíundargreiðslunum) hafa
verið 200-250 kýrverð á ári. Heildarskattgjaldið af tíundinni var því
á bilinu 800 til 1000 kýrverð og heildarvirði eignastofnsins í landinu
80-100 þúsund kýrverð samkvæmt þessu. Hægt er að bera þetta saman
við að prestlaun vom á bilinu 1,5 til 4,5 kýrverð. Biskupstíundin ein
og sér dugði því fyrir launum 50 til 150 kennimanna eftir því hvaða
launastiga Skálholtsbiskup notaði. Til samanburðar má geta þess að
ef nútíma Islendingar myndu greiða tíund - 1% eignaskatt - af sinni
eign í fasteignum væm það um 63 milljarðar króna ef miðað er við
fasteignamat fyrir árið 2017 en líklega all miklu lægri fjárhæð ef
miðað væri við hreina eign eða eigið fé fasteigna og skuldimar væm
dregnar frá. Sæmundur hinn fróði er hálfgerður huldumaður í íslenskri
sögu þar sem hann er viðriðinn nær alla helstu atburði landsins á
sinni tíð, án þess þó að hans þáttur sé að fullu skýrður. Flest bendir
til þess að hann hafi verið guðfaðir tíundarlaganna - sá sem hannaði
skattheimtu sem hentaði fyrir land án konungs og ffamkvæmdavalds.
Það var hans eigin sköpunarverk er hann talaði fyrir á Alþingi 1096.
Með því hófst einn frjóasti en einnig ofbeldisfyllsti tíminn í íslenskri
sögu. Affek Sæmundar fólst þess vegna í því að semja réttlátar og
einfaldar reglur skattheimtu. Q
34 | VÍSBENDING