Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 31

ÁSGEIR JÓNSSON
HAGFRÆÐINGUR
VAR TÍUNDIN HELSTA AFREK
SÆMUNDAR FRÓÐA?
r
Aþeim dögum kom Sæmundur Sigfússon sunnan af
Frakklandi hingað til lands ok lét síðan vígjast til
prests." Svo segir Ari hinn fróði í íslendingabók sinni
um lögsögu Sighvats Surtssonar 1076-1083. Ari var
ekki gefinn fyrir að eyða kálfskinni að óþörfu. íslendingabók hans er
ákaflega stutt og gagnorð og þar hefur hver einasta setning gullvægi.
Heimkoma Sæmundar var ekki aðeins mikilvægasti atburðurinn á
átta ára lögsögutíma Sighvats heldur einn af örfáum atburðum á síðari
hluta elleftu aldar sem Ara fannst verður til þess að festa á bókfell og
er þannig á borð við biskupsvígslu svo dæmi sé tekið.
Utkoma Sæmundar var ef til vill svo fréttnæm vegna þess að hann
hafði eiginlega týnst í útlöndum en ekkert hafði spurst til hans í langan
tíma írá því hann fór bamungur utan. Ættmenni hans í Rangárþingi
höfðu þess vegna gert út sérstakan mann til að „spyija hann uppi“
í Frakklandi. Það var jafnaldri hans, leikfélagi og frændi Jón
Ögmundsson, síðar biskup á Hólum í Hjaltadal og enn síðar dýrlingur
Norðlendinga. Jón gekk til „Róms“ sem pílagrímur en leitaði uppi
Sæmund á bakaleiðinni.
í sögu Jóns biskups er því svo lýst að hann hafi spurt Sæmund
uppi þar sem hann „var með nokkurum ágætum meistara, nemandi
þar ókunniga fræði, svá at hann týndi allri því er hann hafði á
æskualdri numið og jafnvel skímamafni sínu“. Gekk Sæmundur þá
undir nafninu „K.ollur“. Hafa verður í huga að Jóns saga hins helga
var upphaflega rituð á latínu og síðan þýdd á íslensku en aðeins
þýðingin er varðveitt. Mannsnafnið „Kolluf ’ er því einhver afbökun
á latnesku nafhi. Helgi Guðmundsson hefur komið með tilgátu að hér
sé um ræða gælunafið Col sem sé stytting á nafninu Nicholas. Hafi þá
Sæmundur tekið nafn eftir vemdardýrlingi sínum, en síðar átti hann
eftir að reisa kirkju í Odda og helga hana heilögum Nikulási.
Saga Jóns biskups kallar þau ókunnugu fræði sem Sæmundur
lærði „astronomiam - þat er stjömuíþrótt". Jón gat vakið minni
Sæmundar og látið hann kannast við „sig og ætt sína“. Það fyrsta sem
kom upp í huga Sæmundar var hóll sá hjá Odda er hann lék sér í
æsku (sem heitir Gammabrekka) og síðan komu æskuminningar og
móðurmál brátt til baka. Sæmundur var þó ekkert sérstaklega á þvi
að yfirgefa meistara sinn og snúa aftur til Islands, en Jón fékk hann
þó til þess með fortölum. í sögu Jóns biskups er það síðan talið með
helstu afrekum Jóns hins helga að hafa „spanað” Sæmund með sér
heim aftur. Saman komu þeir félagamir þó heim til íslands - líklega
um 1076 - en Ari nefnir aðeins útkomu Sæmundar en ekki Jóns í
Islendingabók sinni. Samkvæmt þessu var Sæmundur fróði fyrsti
Norðurlandabúinn til þess að stunda formlegt skólanám í Frakklandi
er þá var leiðandi í skólahaldi í vestrænni kristni. Það fór heldur ekki á
milli mála að Sæmundur flutti dýrmæta þekkingu til landsins er kom
aftur til sinnar fóstuijarðar árið 1076 og auknefhið „fróði“ kom ekki
til af engu. Samtímaheimildir em einróma um Sæmund. Hungurvaka
kallar hann „forvitri og lærður allra manna best“. í Kristni sögu
er hann kallaður „bestur klerkur sem verið hefur á íslandi“. í Jóns
biskups sögu hins helga er Sæmundur kallaður „mestur nytjamaður
Guðs kristni á þessu landi“.
Þrátt fyrir það er litið vitað um Sæmund fróða. Hann sprettur ffam
í íslandssögunni sem fyrsti höfðingi Oddaveija. Hann var goðorðs-
maður og prestur og stóð sem slíkur nær jafnfætis Skálholtsbiskupi.
Með sína frönsku menntun í farteskinu heppnaðist Sæmundi hinum
ffóða að gera Odda að öðrum pól á Suðurlandi andspænis Skálholti og
Haukdælum - hvort sem miðað er við völd eða menntir. Oddaveijar
urðu síðan um stund áhrifamestir af höfðingjaættum þjóðveldisins -
og öfugt við Sturlunga virðast þeir hafa haft stöðugleika í fýrirrúmi.
Sonur Sæmundar, Loftur kvæntist Þóm laundóttur Magnúsar
Noregskonungs berfætts. Sonur þeirra, Jón (d. 1197), hefur oft verið
nefndur hinn ókrýndi konungur landsins - svo áhrifamikill var hann
um sína daga. Viðhorf Oddaverja til sjálfs sín og Sæmundar hins
ffóða endurspeglast í orðum Jón Loftssonar þegar Þorlákur biskup
hinn helgi birti honum bréf erkibiskupsins í Noregi um kirkjujarðir á
Islandi: Jón sagði „Heyra má ég erkibiskups boðskap en ráðinn er ég
í að halda hann að engu, - og eigi hygg ég, að hann vilji betur né að
viti en mínir foreldrar, Sæmundur hinn fróði og synir hans.“ Hámarki
náði veldi Oddaveija er Páll sonur Jóns Loftssonar (d. 1211) varð
VÍSBENDING I 31