Vísbending - 20.12.2016, Blaðsíða 20

SIGURÐUR
JÓHANNESSON
HAGFRÆÐINGUR
LANGLÍF
SKYNDILAUSN
Nu hyllir undir að gjaldeyrishöftum verði að miklu leyti
aflétt. Bann við fjármagnshreyfmgum verður reyndar
áfram meginreglan, en nú með rúmum undantekningum.
Höftin eru orðin mikiu langvinnari en nokkur gerði ráð
fyrir þegar þau voru sett 2008. Astæðan virðist vera óvissa um það
sem gæti gerst ef þau yrðu lögð af. Þegar sagan er skoðuð kemur í ljós
að oftar er gripið til alls kyns viðskiptahaffa hér á landi en í flestum
grannríkjum. I þessari grein verður horft á verðlagshöft. „Verðstöðv-
unin“ sem sett var 1970 entist miklu lengur en ráðgert var í byijun, rétt
eins og gjaldeyrishöftin 2008. Ráðamenn óttuðust verðbólgugusu ef
verðlag yrði gefið fijálst. Þá kunna þeir að hafa verið hræddir um að
reyna yrði sársaukafyllri aðgerðir ef þessi leið dygði ekki.
Verðlagshöft eru sett á stríðstímum
Það er fátt sem hagfræðingar eru á einu máli um. Flestallir eru
þó á móti toilum og öðrum viðskiptahindrunum. Langflestir
hagfræðingar telja líka að verðstöðvun hafi aðeins áhrif í skamman
tíma. Verðstöðvun er stundum líkt við greiðslustöðvun í fyrirtæki.
Hún gefur ráðrúm til þess að ieita að lausnum, en hún leysir
ekki vandann ein og sér. Oft hafa íslensk stjómvöld þó gripið til
hennar. Stundum hefúr það verið gert í neyð, en stundum án þess
að sérstök hætta sé á ferðum. Strax í byijun fyrra stríðs voru gefin
út bráðabirgðalög sem heimiluðu ráðherra að ákveða verðlag á
nauðsynjavöru, en verðlag hafði hækkað mikið vegna ófriðarins.
Heimildin hélst í lögum eftir að stríðinu lauk, en frá því snemma á
þriðja áratugnum og fram á þann fjórða skiptu stjómvöld sér ekki
af verðlagi. En árið 1934 komst sú skipan á verðlagningu búvara,
sem enn er í gildi að nokkru leyti. Og skömmu eftir að seinni
heimstyijöld hófst vom gefin út bráðabirgðalög um bann við að
hækka verslunarálagningu. Aður en langt um leið fóm yfirvöld að
ákveða hámarksverð á alls kyns þjónustu og bannað var að hækka
verð á nauðsynjavömm. ísland var ekki sér á báti að þessu leyti. í
mörgum löndum gripu stjómvöld til verðlagshafta á stríðsámnum.
En eftir að ófriðnum lauk skildi leiðir.
...en endast fram yfir ófriðarlok.
Effir stríð héldust verðlagshömlur miklu lengur hér á landi en
í grannlöndunum. Svipað mátti reyndar segja um annars konar
viðskiptahöft. Hámark var jafnan á álagningu kaupmanna.1 Auk
þess héldu opinberar nefndir að sjálfsögðu áffam að ákveða
verð á búvörum. Stjóm Framsóknarflokks, Alþýðuflokks og
Alþýðubandalags, sem mynduð var um mitt ár 1956, setti á
verðstöðvun, sem stóð fram á næsta ár. Stjóm Alþýðuflokks og
Sjálfstæðisflokks, Viðreisnarstjómin, sem kom til valda 1959, slakaði
fljótlega á innflutningshömlum, sem verið höfðu í þijá áratugi, en
áffam var hámark á álagningu kaupmanna. Gylfi Þ. Gíslason, sem
var viðskiptaráðherra í stjóminni, segir að til þess hafi einkum borið
tvennt. í fyrsta lagi var gengi krónunnar fellt í upphafi Viðreisnar
og nauðsynlegt þótti að halda aftur af verðhækkunum eftir það. í
öðm lagi var verkalýðshreyfmgin mjög hlynnt verðlagseftirliti.11
Ráðamenn vildu ekki fá hana á móti sér. Þegar Viðreisnarstjómin
hafði verið við völd í áratug lagði hún fram ffumvarp um „verðgæzlu
og samkeppnishömlur" í anda samkeppnislaga sem flest Vestur-
Evrópulönd höfðu tekið upp. Samkvæmt því skyldi verðgæsluráði
heimilt að ákveða hámarksverð, hámarksálagningu eða verðstöðvun
þegar samkeppni væri ekki nógu virk eða þegar horfur væm á
„ósanngjamri" þróun verðlags eða álagningar.111 Hér var gert ráð
fyrir að inngrip verðlagsyfirvalda yrðu undantekning ffemur en regla.
En ffumvarpið varð ekki að lögum. Það féll á jöfnum atkvæðum í
effi deild þings, þar á meðal á mótatkvæði alþýðuflokksráðherrans
Eggerts G. Þorsteinssonar. Tæpum áratug síðar samþykkti þingið
svipað ffumvarp, en verðlagshömlur héldust þó enn í nokkur ár.
20 | VÍSBENDING