Fjölrit RALA - 15.02.1995, Blaðsíða 8

6
Inngangur
liðlega 100 milljónum ára voru Suður-Ameríka og Afríka eitt og sama landsvæðið.
Við landrek skildust álfurnar að og stofnar lífvera einangruðust hver frá öðrum, þar á
meðal voru lúpínur. í austri breiddust lúpínur út allt umhverfis Miðjarðarhaf og suður
með ströndum norðurhluta Afríku að vestan og austan. Á þessu svæði finnast 12
tegundir lúpína og eru þær allar einærar og bera stórgerð fræ. í Suður-Ameríku hafa
lúpínur breiðst út frá upprunasvæði sínu í Brasilíu um alla álfuna að frátöldu Amazon-
hitabeltissvæðinu. Álitið er að lúpínur hafi breiðst til Norður-Ameríku frá Suður-
Ameríku um landbrú sem myndaðist milli álfanna fyrir um 60-70 milljónum ára.
Lúpínur hafa náð að breiðast út um vestur- og miðhluta Norður-Ameríku allt norður
til Alaska. Alaskalúpínan er sú lúpínutegund sem teygir útbreiðslu sína einna lengst
til norðurs. Aðeins heimskautalúpínan (Lupinus arcticus) fer lengra, eða allt norður á
íshafsströnd Alaska. Um 200 tegundir lúpína finnast í Ameríku og eru þær mjög
breytilegar að gerð og lífsferli. Þar eru bæði einærar og fjölærar tegundir, jurt- og
runnkenndar, frá því um 10 cm til liðlega 2 m að hæð og vaxa þær allt frá sjávarmáli
til háfjalla (Dunn & Gillett 1966; Gross 1986).
Almennt eru lúpínur aðlagaðar búsvæðum þar sem rask er algengt og grípur inn í
gróðurframvindu og jarðvegsmyndun (O'Leary 1982). Níturbinding baktería í
rótarhnýðum gerir lúpínum kleift að vaxa með ágætum í ófrjóum jarðvegi. Þær
framleiða mikið fræ og hafa hraðan stofnvöxt. Þær geta því brugðist skjótt við eftir
rask og breiðst ört út. Þær verða oft einráðar í gróðri en gisna yfirleitt með tímanum
eða hopa alveg. Fræ þeirra eru langlíf, mynda þær fræforða í jarðvegi og viðhaldast í
gróðurvistkerfum. Þessir eiginleikar lúpína gera þeim kleift að sækja inn á svæði sem
raskað hefur verið af mannavöldum, svo sem vegkanta, námuhauga, aflögð akurlendi,
gömul beitilönd og rudd skóglendi. Þetta er að sjálfsögðu háð því að lúpínufræ og
smit berist inn á röskuð svæði. Fræin eru fremur stór og með takmarkaða dreifihæfni.
Einnig má nefna að rótarhnýðisbakteríumar mynda ekki dvalargró sem sennilega setur
útbreiðslunni enn meiri skorður. Nú á tímum er það maðurinn sem á ríkastan þátt í
dreifingu lúpína inn á ný svæði.
Lúpínur eiga sér langa sögu sem nytjaplöntur en talið er að þær hafi verið ræktaðar
við Miðjarðarhaf og í Suður-Ameríku í um 3000 ár (Williams 1984; Gross 1986).
Sennilegt er að menn hafi upphaflega safnað fræbelgjum af villtum plöntum, en síðar
komist upp á lag með að sá til þeirra við híbýli sín. Við Miðjarðarhaf var það Lupinus
albus sem menn tóku fyrst að rækta en í Suður-Ameríku Lupinus mutabilis. Á 19. öld
var síðan farið að rækta Lupinus luteus og L. angustifolium í Suður-Evrópu, aðallega
til fóðmnar búpenings og sem áburðargjafa í sáðskiptum. í Ástralíu hefur á þessari
öld verið tekin upp stórfelld ræktun á evrópsku tegundinni L. cosentinii, bæði til beitar
og í sáðskiptum (Williams 1984; Loss o.fl. 1993). Ofangreindar tegundir eru allar
einærar og þurfa fremur háan sumarhita til að ná fullum þroska. Þær henta því ekki
vel til ræktunar á norðurslóðum. Ræktun fjölærra lúpínutegunda er mun minni en