Morgunblaðið - 10.12.2020, Síða 26

26 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 2020
VIÐTAL
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
„Það hafði safnast upp hjá mér við
kennslu og undirbúning kennslu ým-
islegt efni sem mátti raða saman og
búa til sæmilega heillega mynd. Þá
hafa orðið svo miklar breytingar síð-
ustu hundrað til hundrað og tuttugu
árin og mig langaði að gera grein
fyrir þeim, sérstaklega því sem hefur
gerst eftir að nútíminn hóf innreið
sína í ræktun hérlendis,“ segir
Bjarni Guðmundsson, fyrrverandi
prófessor við Landbúnaðarháskóla
Íslands á Hvanneyri.
Bók Bjarna um íslenska rækt-
unarhætti, Yrkja vildi eg jörð, er
komin út hjá Hinu íslenska bók-
menntafélagi. Þar er fjallað um
vinnubrögð og verkfæri til ræktunar
fóðurs fyrir búfé, sum séríslensk en
önnur erlend en löguð að hérlendum
aðstæðum. Sagt er frá túnasléttum á
ýmsum tímum, beðasléttum, engja-
rækt og áveitum, framræslu og ný-
ræktun túna, kornrækt svo og vörslu
og viðhaldi ræktunar.
Erlend vinnubrögð aðlöguð
Bjarni segir að sérstaða þróunar
hér á síðustu öld hafi verið bundin
því að nota erlend verkfæri og er-
lendar vélar. „Við gripum verkfæri
erlendis frá sem beitt var á hinn sér-
stæða íslenska jarðveg og þýfið, áður
en kom að tíma framræslunnar. Er-
lend verkfæri og vinnubrögð voru
löguð að íslenskum aðstæðum, oft á
tíðum með misjöfnum árangri,“ segir
Bjarni.
Spurður um dæmi nefnir hann að
um miðja öldina, í kjölfar dráttarvél-
anna, hafi komið jarðtætarar sem
menn töldu að myndu skila góðri
jarðvinnslu. Í ljós hafi komið að ís-
lenskur jarðvegur þoldi illa þá með-
ferð. „Það einkenndi þetta tímabil að
eiginlegar rannsóknir á jarðvegi og
jarðvegsfræði voru litlar og nýj-
ungar voru keyrðar áfram af tíma-
knappri reynslu. Sumt tókst þó ljóm-
andi vel. Það á til dæmis við um
ræktunarháttinn sem notaður var í
byrjun síðustu aldar og undir lok
þeirrar nítjándu, beðaslétturnar. Þá
voru gerð beð þannig að vatnið gat
runnið frá grasrótinni svo kalhætta
varð minni. Virðist það hafa gengið
vel og var vinsælt en kostaði mikla
vinnu. Beðasléttur hurfu með til-
komu jarðvinnslu með dráttarvélum
en víða má enn sjá minjar um þær,“
segir Bjarni og getur þess að beða-
sléttur eigi sér rætur langt aftur í
evrópskri ræktunarmenningu. Þessi
ræktunarháttur var tekinn að utan
og lagaður að okkar aðstæðum.
Umræðan breytist
Áveitur eru annar merkur þáttur í
ræktunarsögunni og gerir Bjarni
honum skil í bók sinni. Hann segir að
athyglin hafi einkum verið á stóru
áveitunum, eins og áveitunum miklu
á Skeið og Flóa. „Þegar farið er að
gá nánar að þessu kemur í ljós að
þessi tækni virðist hafa verið notuð
víða, jafnvel á smábletti. Það er ekki
undarlegt því hver sem séð hefur
vatn seytla að vori yfir gróðurblett
sér hvað þar grær miklu betur. Þessi
ræktunartækni á sér langa sögu sem
sést á því að í fornum lögbókum,
Grágás og Jónsbók, eru skýr ákvæði
um áveitur og fleiri ræktunarhætti.
Við eigum því eldforna rækt-
unarmenningu sem lýst er í þessum
gömlu lögbókum,“ segir Bjarni.
Áherslur hafa breyst á síðustu ár-
um og áratugum vegna umræðunnar
um loftslagsbreytingar og nú er far-
ið að moka ofan í skurði í stað þess
að rækta. Bjarni svarar þegar hann
er spurður hvort of langt hafi verið
gengið í ræktun: „Á þessum tíma var
talin þörf fyrir þetta. Menn vildu
losna við heyskap í úthaga og á út-
engjum og koma heyskapnum á
ræktuð lönd. Einnig að draga úr beit
á afréttum með því að ræsa fram
land og breyta því í beitiland. Við
sjáum í dag að það hefur víða verið
gengið óþarflega langt. Þetta er enn
eitt dæmið þegar við notum mæli-
kvarða eins tíma á gerðir frá öðrum
tíma,“ segir Bjarni.
Í þágu Landbúnaðarsafns
Bjarni hefur áður sent frá sér
bækurnar Íslenska sláttuhætti og
Íslenska búskaparhætti. „Mig lang-
aði til þess, þótt það væri ekki yfir-
lýstur ásetningur í upphafi, að gera
fóðuröfluninni skil, frá ræktun þang-
að til heyið væri tilbúið inni í hlöðu
og hvernig vinnuaðferðir hafa breyst
í gegnum árin. Ég segi söguna í
þessum þremur bókum eins og ég sé
hana og lýsi breytingum á verkhátt-
um sem hafa orðið frá elstu heim-
ildum og fram undir aldamótin
2000,“ segir hann.
Bjarni kenndi lengi við Landbún-
aðarháskóla Íslands á Hvanneyri og
stýrði uppbyggingu Landbún-
aðarsafns Íslands þar á staðnum.
Hann hefur mikinn áhuga á velferð
safnsins og vonast til að efni bók-
arinnar geti nýst safninu til að segja
sögu gripanna sem þar eru og setja
hana í samhengi við þróun verkhátt-
anna í sveitum.
Ræktað í beðum og með áveitum
 Bjarni Guðmundsson fv. prófessor á Hvanneyri gefur út bók um íslenska ræktunarhætti fyrr og nú
 Hefur þar með gert fóðuröfluninni skil í bókum frá ræktun til þess að heyið er tilbúið inni í hlöðu
Ljósmynd/Minjasafnið á Akureyri
Jarðvinnsla um 1930 Unnið með tvöföldu diskaherfi og hankmóherfi á Grenivík. Talið er að Guðmundur Benediktsson á Breiðabóli stýri dráttarvélinni.
Þorsteinn Jósepsson/Þjóðminjasafn Íslands
Akuryrkja Andrés Kerúlf, kornyrkjumaður Kornræktarfélags Reykdæla,
plægir akur sinn í Reykholti í Borgarfirði á fjórða tug síðustu aldar.
„Selin eru hliðstæða við verin við sjóinn. Menn fóru til selja af því að þau
lágu vel við beit eins og verin lágu vel við sjósókn og veiðum,“ segir
Bjarni Guðmundsson um ritgerð sína um sel og selstöður í Dýrafirði sem
kom út á árinu í ritröð Landbúnaðarháskóla Íslands.
„Ég hafði sem krakki gengið fram hjá gömlum minjum sem kallaðar
voru sel. Það gerðist fyrir tilviljun á árinu 1978 að ég gerði selinu heima
skil með mælingum og fyrirspurnum til móður og móðurbróður sem
þekktu þar vel til. Áður en ég vissi af var ég farinn að ganga á hvert selið
á fætur öðru við fjörðinn. Var kominn með á fjórða tug sem ég hafði
merkt og mælt og aflað fróðleiks um,“ segir Bjarni en hann er frá Kirkju-
bóli í Dýrafirði. Hann bætir því við að gangan á selin hafi líka verið góð
heilsurækt.
Langt er síðan sel féllu úr notkun. Bjarni segir að þó hafi verið hægt að
tína saman slitrur um þau. „Ég komst að því að ein helsta ástæðan fyrir
því að sel voru notuð var að með þeim mátti fullnýta haglendi jarðanna til
framleiðslu mjólkurmatar og þannig komast vel af þótt gróðurlendið
væri takmarkað, eins og t.d. gerist víða á Vestfjörðum,“ segir Bjarni.
Selin gegndu sama
hlutverki og verin
SEL OG SELSTÖÐUR
Rithöfundur Bjarni Guðmundsson sendir frá sér enn eina búnaðarbókina.