Morgunblaðið - 10.12.2020, Blaðsíða 42

42 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 10. DESEMBER 2020
Það má læra margt
af Norðmönnum um
laxeldi í bókinni „Und-
er overflaten“ eftir
Kjersti Sandvig, en
hún er meðal reynd-
ustu sjávarútvegs- og
fiskeldisblaðamanna í
Noregi. Bókin „Undir
yfirborðinu“ var þýdd
af Magnúsi Þór Haf-
steinssyni fiskeldis-
og fiskifræðingi og gefin út af bóka-
forlaginu Uglu í apríl á þessu ári.
Hún týndist svolítið í farsóttinni.
Saga laxeldis í Noregi er um 50
ára gömul. Eldið fór hægt af stað,
en árið 1987 voru framleidd 46.000
tonn af laxi sem er ekki langt frá
því magni sem framleitt verður hér
á landi á þessu ári. Nú eru fram-
leidd um 1.300.000 tonn í Noregi,
sem er um helmingur af þeim eld-
islaxi sem framleiddur er í heim-
inum. Rætt er um að á Íslandi gæti
eldið orðið 100.000 tonn.
Þegar litið er yfir sögu Norð-
manna í bókinni þá einkenndist
greinin fyrst í stað af stefnuleysi og
eftirlitsleysi stjórnvalda.
Umhverfisspjöll voru algeng og oft
erfitt að rekja þau. Fiskeldið bauð
einnig upp á margs konar brask.
Mörg fyrirtæki sameinuðust og
önnur urðu gjaldþrota. Hagnaður
gat orðið mikill hjá þeim sem urðu
ofan á. Út af fyrir sig ekkert at-
hugavert við það.
Sandvik fjallar um útgáfu á lax-
eldisleyfum í Noregi. Leyfin feng-
ust í upphafi fyrir lágt verð, voru
m.a. hluti af byggðastefnu. Stjórn-
völd gerðu ekki ráð fyrir að brask-
að yrði með þau. Það
var ekki hugað nægi-
lega að því í Noregi að
þeir sem fá fyrst leyfin
ná sterkri stöðu þegar
þeim er úthlutað næst
eða þau boðin út. Við-
komandi félag á alla
innviði, tækjabúnað,
sjókvíar, fóðurbáta og
jafnvel sláturbúnað í
landi eða er í sterkum
tengslum við sveitar-
félagið og fyrirtæki á
svæðinu. Sumum
svæðum er fórnað fyrir önnur
svæði. Dæmi er um slíkt hér á
landi.
Vandamál hafa
fylgt fiskeldinu
Kjersti Sandvik, höfundur bók-
arinnar, er augljóslega mikill um-
hverfisverndarsinni og álítur mikil-
vægt að vernda villta laxinn. Hún
telur að í villta laxinum felist mikil
verðmæti, ekki síst fyrir sjálft lax-
eldið því í villtum laxastofnum er
erfðabankinn fyrir laxeldið. Hún
bendir á að í framtíðinni þurfi kyn-
bætur í laxeldi að byggjast á erfða-
vísum villtu laxastofnanna og þeir
dugi best í baráttunni gegn sjúk-
dómum. Þetta gæti verið orðum
aukið þótt vissulega séu áhrifin nei-
kvæð af eldislaxinum. Villtir laxa-
stofnar eiga því miður undir högg
að sækja í Noregi og hafa sumar
laxveiðiár orðið fyrir skakkaföllum
eftir að laxeldi hófst.
Í bókinni er farið yfir mörg
vandamál sem hafa fylgt fiskeldinu
og tiltekin þar sérstaklega vanda-
mál vegna laxalúsar, sjúkdóma,
mengunar af völdum laxeldis og
slysasleppinga. Höfundur nefnir
það hvernig laxeldismenn hafa ítök
inn í stjórnmálin og byggðarlögin.
Ef litið er hingað heim til Íslands
þá er greinin mest í höndum er-
lendra aðila. Það var fyrirséð að
vegna sterkrar stöðu norsku fyr-
irtækjanna hér á landi yrði lífeyris-
sjóðum boðið að fjárfesta að ein-
hverju marki í fyrirtækjunum til að
ná sér í innlent fjármagn, skapa já-
kvæðari ímynd og ekki síst taka
þátt í áhættunni. Þetta er áhættu-
söm grein á mörkum þess að vera
lífvænleg vegna hitastigs og veðr-
áttu almennt.
Eins og á Íslandi þá er eldisrými
í fjörðum Noregs takmörkuð auð-
lind. Þegar ég las bókina síðla sum-
ars grunaði mig ekki að íslenskir
lífeyrissjóðir kæmu svona hratt
inn, með mikið áhættufé. En ef-
laust betra seint en aldrei.
Vonandi verður við innkomu ís-
lenskra fjárfesta lögð aukin áhersla
á sjálfbærni, umhverfisvernd og
gæði afurðanna með sérstöðu ís-
lenska laxins í huga. Tryggja þarf
að eðlilegt gjald fáist fyrir auð-
lindina, sem skilar sér til ein-
staklinga, ríkisins og ekki síður við-
komandi sveitarfélaga. Ekki má
heldur ofskatta greinina. Varðveita
þarf lífríki villta laxins og tryggja
þannig áfram tekjur bænda og ann-
arra landeigenda af laxveiðiám og
sölu laxveiðileyfa.
Til að tryggja umhverfisvernd og
gæði afurða þarf greinin að vera
sem mest undir stjórn Íslendinga
og lúta íslenskum reglum. Þannig
hefur það verið með fiskveiðiauð-
lindina á Íslandi þótt deildar mein-
ingar hafi verið um veiðigjöld og
kvótakerfi. Talað er um að laxeldi
geti komist í um 100.000 tonn og
geti fljótlega numið sömu fjárhæð
og tekjur af þorskstofninum. Þeim
mun meiri ástæða að halda þessari
auðlind sem mest í okkar höndum
og undir stjórn Íslendinga.
Finnum okkar sérstöðu
með sjálfbæra þróun
og gæði í huga
Norðmenn hafa á undanförnum
árum komið sér vel fyrir með lax-
eldi víða um heim og hafa byggt
upp verðmæta atvinnugrein langt
út fyrir norsku firðina. Þeir hafa
farið í víking t.d. til Skotlands,
Færeyja, Síle og núna til Íslands í
frekari landvinninga. Færeyingar
hafa reyndar sett miklar skorður
við fjárfestingar erlendra aðila.
Norðmenn hafa áttað sig á því að
fara þarf með laxeldið á land í vax-
andi mæli. Nýlega hafa þeir fjár-
fest í 10.000 tonna landeldisstöð í
Saffle í Värmland í Svíþjóð og
norska félagið Lighthouse Finance
stefnir að byggingu stærstu
landlaxeldisstöðvar í Evrópu, sem
mun verða um 100.000 tonn að
stærð, í Sotenas-sveitarfélaginu í
Svíþjóð. Landeldi býr yfir mörgum
kostum þótt eldið sé dýrara en sjó-
kvíaeldi. Á sama tíma er sjálfsagt
að nýta tækifærin í sjókvíaeldi þar
sem það er hagstætt. Svo blandast
þetta oft saman þar sem seiðaeldi
fer fram á landi og framhaldseldi í
sjókvíum.
Stjórnvöld hér á landi hafa van-
rækt stefnumótun og vandaða lög-
gjöf um fiskeldi. Áttuðu sig ekki
endilega á tækifærunum og ógn-
ununum. Menntakerfið og rann-
sóknir háskóla hefðu mátt gera bet-
ur. Þurfum að gera þetta að
þekkingariðnaði á eigin forsendum
og reynslu eins og hefur gerst svo
ágætlega í sjávarútvegi.
Lærum af reynslu annarra
Nýleg aðild Landssambands
fiskeldisstöðva að SFS, Samtökum
fyrirtækja í sjávarútvegi, er von-
andi merki um aukið samstarf og
fjárfestingar sjávarútvegsfyr-
irtækja í fiskeldi. Nokkur íslensk
sjávarútvegsfyrirtæki hafa reyndar
þegar fjárfest í atvinnugreininni og
gera það vonandi áfram.
Bók Sandvik, „Undir yfirborð-
inu“, er athyglisverð þótt hún sé
stundum nokkuð áróðurskennd.
Bókin á erindi í umræðuna um
stjórnsýslu, löggjöf, fjárfestingu og
þróun á þessari spennandi atvinnu-
grein. Hún mun vonandi dafna vel
og styðja við þörf Íslendinga á
auknum útflutningstekjum og búi
ekki síður til störf fyrir vel mennt-
að ungt fólk sem vill starfa á Ís-
landi í framtíðinni. Ekki eingöngu
starfsfólk við að fóðra fiskinn,
slátra honum, vinna hann í lax-
vinnsluhúsum og flytja hann á milli
staða. Unga fólkið verði frum-
kvöðlar og stuðli að aukinni verð-
mætri þekkingu, nýsköpun, fjár-
festingu, stjórnun og eignarhaldi á
þessari mikilvægu atvinnugrein.
Þar liggur einnig verðmætasköp-
unin og tækifæri í mennta- og at-
vinnumálum.
Laxeldi „undir yfirborðinu“
Eftir Þorkel
Sigurlaugsson » Getum við Íslend-
ingar lært af reynslu
annarra við stjórnun,
eignarhald og nýtingu
fiskeldis?
Þorkell Sigurlaugsson
Höfundur er áhugamaður um fiskeldi
og nýsköpun í atvinnulífinu.
Pop up markaður
Optical Studio Hafnartorgi