Iðjuþjálfinn - 2020, Blaðsíða 7

Iðjuþjálfinn 1/20207
INNGANGUR
Iðjuþjálfar nota ýmiss konar matstæki í starfi sínu og rannsóknum
(Guðrún Pálmadóttir, 2007; Kielhofner, 2008). Eitt þessara
matstækja er Hlutverkalistinn (Role Checklist) sem er þróaður innan
Líkansins um iðju mannsins (Model of Human Occupation [MOHO]).
Þar er hugtakið hlutverk (e. internalized role) skilgreint sem „sterk
innri vitund um félagslega stöðu eða sjálfsímynd með tilheyrandi
viðhorfum og athöfnum“ (Kielhofner, 2008, bls. 59). Hlutverkin
tengjast því bæði sýnilegum gjörðum og þeirri skuldbindingu,
ábyrgð og hlutdeild sem fólk á í því sem það tekur sér fyrir hendur.
Þau hafa merkingu bæði fyrir einstaklinginn sjálfan og umheiminn
og breytast í tímans rás í takt við viðfangsefni lífsins, þroska og
aðstæður (Kielhofner, 2008; Taylor, 2017).
Hlutverkalistinn er sjálfsmatstæki ætlað unglingum og fullorðnum
óháð heilsufari (Kielhofner, 2008; Oakley o.fl., 1986). Hann er
skjólstæðings- og iðjumiðaður og gefur yfirlit yfir þátttöku fólks
(Scott, 2019). Þrjár útgáfur hans hafa litið dagsins ljós þar sem í
öllum tilvikum er spurt um sömu hlutverkin en kvarðarnir eru
mismunandi. Fyrsta útgáfan var þýdd á íslensku árið 1993 af
Guðrúnu Pálmadóttir, Kristjönu Fenger og Sigríði Jónsdóttir. Þessi
þýðing hefur verið notuð hér á landi síðan þrátt fyrir að hafa aldrei
verið formlega gefin út.
Þróun Hlutverkalistans
Frumútgáfa Hlutverkalistans var þróuð af Oakley árið 1981 og
endurskoðuð 1984 (Oakley, 1984). Við hönnun listans var leitað
heimilda innan sálfræði, félagsfræði og iðjuþjálfunarfræði um
hlutverk sem fólu í sér atferli sem endurspeglaði samfellu frá starfi
að leik. Eftir ítarlega rýni sérfræðinga stóðu eftir tíu hlutverk og fyrir
átta þeirra gilti að gegna þurfti hlutverkinu a.m.k. einu sinni í viku til
að hægt væri að segja að það tilheyrði lífi manns. Listinn var
forprófaður meðal fólks með geðröskun og í framhaldi af því var
spurningum um gildi hlutverkanna bætt við (Oakley o.fl., 1986).
Listinn spannaði hlutverk nemanda, starfsmanns, sjálfboðaliða,
umönnunaraðila, heimilishaldara, vinar og fjölskyldumeðlims, auk
þátttakanda í trúarstarfi, tómstundastarfi og félagsstarfi. Fólk
merkti við þau hlutverk sem það gegndi eða hafði gegnt auk þess
að tilgreina hvort það hygðist gegna þeim í framtíðinni. Einnig mat
það hversu mikið persónulegt gildi hlutverkin höfðu á kvarðanum;
ekki mikilvægt, dálítið mikilvægt, mjög mikilvægt. Þessi fyrsta útgáfa
Hlutverkalistans reyndist lífseig og það leið aldarfjórðungur þar til
einhverjar breytingar voru gerðar á honum (Scott, 2014, 2019).
Í annarri útgáfu listans (Role Checklist: Quality of performance
[RCv2]) bættist þriðji hlutinn við í þeim tilgangi að meta gæði
framkvæmda og breytingar þar á. Þar var fólk beðið um að meta
hvort frammistaða þess í hlutverkunum sem það gegndi núna væri
betri, eins eða verri eftir að það varð fyrir áfalli eða heilsa þess
versnaði (Scott, 2014). Með aðstoð hugbúnaðarins REDCap
(Research Electronic Data Capture) (Harris o.fl., 2009) var einnig
útbúið rafrænt form af útgáfunni. Til að tryggja að þessi tvö form
væru jafngild var listinn lagður fyrir 100 manns á aldrinum 22–79
ára. Helmingur hópsins svaraði fyrst rafræna forminu og síðan
pappírsforminu en hinn helmingurinn fór öfugt að. Reiknað kappa
reyndist á bilinu 0.71 til 0.95 fyrir einstök hlutverk og vegið kappa
0.84 (Scott o.fl., 2014). Höfundar töldu formin jafngild þar sem
reiknað kappa 0.61 og hærra mætti túlka sem „mjög mikið“ eða
„nær fullkomið“ samræmi samkvæmt viðmiðum Landis og Koch
(1977).
Áframhaldandi breytingar á listanum, í takt við breytingar á
hugmyndafræði MOHO og starfi iðjuþjálfa, leiddu til þriðju útgáfu
hans (Role Checklist version 3: Participation and Satisfaction:
[RCv3]) sem var gefin út af Scott ásamt handbók árið 2019.
Tilgangurinn með breytingunum var að fá sterkari innsýn í hversu
sátt fólk var við frammistöðu sína í hlutverkunum sem það gegndi
auk þess að kanna hvort það hefði áhuga á að fjölga þeim. Einnig
hafði komið í ljós að tíðnimörkin einu sinni í viku þrengdu um of
möguleika fólks til að merkja við hlutverk sem það samsamaði sig
við (Aslaksen o.fl., 2014). Því var skilgreiningum sex hlutverka af tíu
breytt þannig að það þurfti ekki lengur að gegna þeim einu sinni í
viku heldur reglulega. Einnig voru tíðnimörk í skilgreiningu á
hlutverkinu þátttakandi í trúarstarfi fjarlægð. Hlutverkalistinn er nú
í formi einblöðungs en með því móti fæst betri yfirsýn á niðurstöður
(Scott o.fl., 2019). Í handbók listans er bent á nokkrar leiðir til að
leggja hann fyrir: (1) skjólstæðingur fyllir út listann áður en hann
hittir iðjuþjálfa og ræðir mat sitt eftir á, (2) iðjuþjálfi er til staðar
þegar skjólstæðingur fyllir út listann og getur svarað spurningum
hans jafnóðum og (3) listinn er lagður fyrir í viðtali. Val á aðferð fer
eftir þörfum skjólstæðings og mati iðjuþjálfa á hvað hentar best
(Scott, 2019). Mestu máli skiptir að samtal eigi sér stað milli aðilanna
tveggja.
Próffræðilegir eiginleikar
Nokkrar rannsóknir hafa verið gerðar á próffræðilegum eiginleikum
þriðju útgáfu listans auk þess sem sumar rannsóknir á fyrstu og
annarri útgáfu eiga einnig við um þá þriðju. Innihaldsréttmæti
fyrstu útgáfu Hlutverkalistans var staðfest í þróunarferlinu (Oakley
Role Checklist. The clients gave examples of their roles that were
listed, analyzed, and categorized according to definitions of
three levels of doing within MOHO. These examples then allowed
determination of the levels of doing associated with each role.
Results: The content of the Role Checklist in the Icelandic
version changed slightly in the translation process. The name of
one of the roles was modified as well as wording of definitions of
some roles where new examples were added consistent with the
Icelandic culture. Main results of the validity and usability study
indicated face validity as occupational therapists found the list
convincing. All participants agreed that the subject of the list
reflected things people do in daily life suggesting content
validity. The only thing that might challenge this is how extent
the family role is, as it includes as divergent roles as spouse and
parent. Participants found the scale easy to understand and
apply. Regarding the usability of the list, the occupational
therapists and the clients were in an agreement that it addressed
important issues. The examples of roles from the clients
indicated that the list includes everyday participation and
performance of roles.
Conclusions: The Role Checklist version 3 is a valid and useful
tool for occupational therapists in Iceland to use in practice and
research. Consistent with earlier studies, it assesses both
participation in and performance of roles. A precise decision
tree for interviewing may be helpful to therapists using the Role
Checklist version 3 for treatment planning.
Keywords: Assessment, The Role Checklist version 3: Performance
and Satisfaction, contextual translation, validity, usability, Model
of Human Occupation