Börn og menning - 01.04.2013, Blaðsíða 8

8
Börn og menning
Halfdan Rasmussen og Egner
Halfdan Rasmussen (1915-2002) var jafnaldri Thorbjorns Egners
og aðalþýðandi hans á dönsku. Hann var eitt af dáðustu og
vinsælustu skáldum Danmerkur um áratuga bil. Hann var róttækur
f stjórnmálaskoðunum og orti þung og siðræn Ijóð um fátækt
kreppuáranna, hernámið og atómsprengjuna meðan hann var yngri
en á stríðsárunum fór hann að yrkja fyrir börn, léttar og Ijúfar vísur
og húmorísk bullkvæði. Hann varð frægastur fyrir barnaljóð sín (d.
bornerim) og dönsk börn læra og syngja Ijóðin hans enn þann dag
í dag.7
Bækur Halfdans Rasmussens voru myndskreyttar af Ib Spang Olsen
(1921-2012) frá upphafi en fyrsta bókin sem þeir gerðu kom út árið
1948 og samstarf þeirra hélst meðan báðir lifðu. Halfdan Rasmussen
var óhemjulega afkastamikill höfundur og skrifaði tugi Ijóðabóka þar
á meðal margar Ijóðabækur undir nafninu Tosserier (ísl. Smælki).
Halfdan þýddi ekki aðeins verk Egners heldur breytti hann þeim í
samstarfi við hann, skrifaði inn nýjar senur, samtöl og söngva og sumt
af þessu tók Egner upp í nýjum gerðum af leikritunum. Söngur Mikka
refs varð til dæmis til í þessu samstarfi. Eða eins og ævisöguritari hans
segir: „Egner var alls ekki á móti því að breyta eigin verkum - það
varð bara að gerast á forsendum verksins og hans sjálfs."8
Danski barnabókafræðingurinn Nina Christensen hefur borið
saman frumtexta Egners og þýðingar Rasmussens og segir að báðir
höfundarnir skrifi hljómræna texta og báðir reikni þeir með því að
barnið sem tekur við textum þeirra kunni að meta hljómfegurð, takt
og leik að tungumálinu. Þeir trúðu líka báðir á að bókmenntir fyrir
börn ættu að kenna börnum umburðarlyndi og bræðralag.9 Báðir
voru að móta börn framtíðarinnar, hina svokölluðu friðarkynslóð.
Þýðingar barnabóka
Eins og áður er sagt geta góðar barnabækur farið víða og
barnabókaarfurinn er alþjóðlegur og opinn. Það þýðir náttúrlega að
barnabækur hafa oft verið þýddar en þýðingar þeirra hafa nokkra
sérstöðu. Upphaflega var viðhorfið til þýðinga bæði fullorðins- og
barnabóka ansi frjálslynt og höfundarréttur ekki tekinn mjög alvarlega.
Menn lögðu út, snöruðu eða „þýddu og endursögðu" bækur og
þýðendur barnabóka á nítjándu öld höfðu ekki alltaf fyrir að nefna að
um þýðingar væri að ræða heldur birtu textana undir eigin nafni.10
Viðtökulöndin og -menningin hafa tekið sígildum barnabókum
opnum örmum í þýðingum en því fylgdi oft að bækurnar voru
aðlagaðar, nöfn þýdd, hlutum bókanna breytt eða sleppt og þessar
breytingar á frumtextunum beindust að því að minnka framandleika
textanna og fella þá eins vel inn í barnabókahefð heimalandsins og
mögulegt var.* 11 Auk þessa áttu þýðendur barnabóka til að bæta inn
í textann ef þeir héldu að börn í heimalandinu gætu ekki skilið til
hvers var vísað eða myndu misskilja það og ennfremur er það alþekkt
í þýðingum barnabóka að þýðendur taka tillit til þess sem börn hafa
gott (eða ekki gott) af að heyra af frumtextanum.12
Egner á dönsku
Halfdan Rasmussen var mikill meistari bullljóðahefðarinnar (nonsense)
og leiks í tungumálinu sem getur verið bæði róttækt og langt frá því
að vera saklaust Ijóðform. í þýðingum sínum á Egner, af norsku
yfir á dönsku, breytir Rasmussen ekki miklu þar sem tungumálin
eru nauðalík. Hann heldur yfirleitt björtu yfirbragði söngvanna,
einfaldleika þeirra og léttleika. Þar sem Egner notar norsk orð og
hugtök sem ekki eru til í dönsku umskrifar Rasmussen og víkur
oft frá frumtexta Egners og stundum jafnvel algjörlega. í staðinn
fyrir að reyna að þýða texta Egners endurskapar Rasmussen þá á
dönsku með því að búa til samsvarandi eða jafngildan spuna og leik í
tungumálinu eins og (frumtextanum og ná sama húmor og léttleika
á móttökumálinu.
Hins vegar bendir Nina Christensen á að það vill hlaupa svolítil
„verðbólga" í lýsingar Rasmussens og hann ýkir eða ofgerir þannig
að úr verður eðlisbreyting. Nína segir: „maður sér líka stundum að
Rasmussen gerir danska textann ofurlítið fáránlegri en frumtextann
og gerir þar með svolítið fyndnari."13 Dæmi um þetta er að hennar
mati „Söngur Soffíu frænku", síðari vísa, þar sem Soffía syngur:
Egner:
Og orene til Jonatan var fylt
med rusk og rask,
og Jespers nakke likedan skal
ha en grundig vask.
Og hvis han ikke vasker seg
skal det bli annen dans!
Med skrubb og borste kommer
jeg og skrubber nakken
hans.
Rasmussen:
Een skal ha' vasket orerne og
een ha' vasket tæer.
Een skal ha' vasket hals og hár
- og fingrene især.
Og strækker sæben ikke til, sá
ta'r Sofie fat
med skurepulver, sandpapir,
benzin og sygevat.
Nina Christensen bendirá að Halfdan Rasmussen gerir böðunaraðferðir
Soffíu gróteskar þar sem hann lætur hana skrúbba ræningjana með
ræstidufti, sandpappír, bensíni og bómull. Ninu finnst þetta fyndið
7 Nina Christensen. 2013. „Sprog som musik. Halfdan Rasmussens oversættelser
af Thorbjorn Egners sangtekster". Norsk bamebokinstitutt. Sótt 10.5.2013 http://
barnebokinstituttet.no/artikkel/1250/sprog-som-musik-halfdan-rasmussens
8 Heger, bls. 407.
9 Nina Christensen. 2013.
10 Silja Aðalsteinsdóttir, Islenskar barnabækur 1780-1979. Reykjavík, IVlál og
menning, bls. 44.
11 Zohar Shavit. „Translation of Children's Literature". Gillian Lathey (ritstj.)-
The Translation of Children's Literature. A Reader. Clevedon, Buffalo, Toronto:
Multilingual Matters, bls. 26.
12 Astríd Surmatz. 2005. Pippi Lángstrump als Paradigma. Die deutsche Rezeption
Astrid Lindgrens und ihr internationaler Kontext. Tubingen, A. Francke Verlag.
13 Nina Christensen. 2013. „Man finder da ogsá i andre sammenhænge eksempler
pá, at Rasmussen gerne gor Egners sangtekster lidt mere absurde og dermed giver
dem en mere humoristisk drejning."