Börn og menning - 01.04.2013, Blaðsíða 15

Fræði og frásögn
15
fyrir koma í ævintýrum, er
takmarkaður. Propp taldi að í
rússneskum ævintýrum væri 31
liður en að sjálfsögðu birtast þeir
ekki allir í öllum ævintýrum.
3. Röð liðanna er alltaf hin sama.
4. Öll eiginleg ævintýri hafa sömu
frásagnargerð. Propp leiðir þennan
lið af hinum þremur en segja má
að hann sé grundvallarforsenda
athugunar Propps.6
Síðan setur Propp upp frásagnarliði sfna
°9 nefnir dæmi um hvernig þeir birtast
í rússneskum ævintýrum.7 Hann lét þó
ekki staðar numið þar heldur greindi
frásagnarliðina niður í sjö athafnasvið
(spheres): þorparans, veitandans,
hjalparmannsins, eftirsóttrar persónu
(prinsessu), sendandans, hetjunnar og
fölsku hetjunnar. Þessi athafnasvið þurftu
ekki öll að koma fyrir í hverju ævintýri, mörg
athafnasvið gátu skarast í einum frásagnarlið
auk þess sem Propp taldi koma til greina að
ein persóna gæti komið við sögu í mörgum
athafnasviðum og tvær persónur á einu.8
Þegar Formgerð ævintýrisins kom út í enskri
þýðingu var sem sprengju væri varpað á
paðreim bókmenntafræði og þjóðsagnafræði
°9 áratuginn þar á eftir er óhætt að
telja blómaskeið frásagnarfræðin nar. í
Bandaríkjunum verkaði rannsóknaraðferð
PropPs sem vítamínsprauta á þarlendar
þjóðfræðirannsóknir og þjóðfræðingurinn
Alan Dundes beitti aðferðum Propps
á þjóðsögur Indíána. í Evrópu urðu áhrif
Pr°pps aftur á móti frekar til þess að vekja
UPP kenningar annarra fræðimanna sem
a sumu leyti byggðu á sömu forsendum
°9 hann. Þar má helst nefna Lévi-Strauss,
Bremond og Greimas en um kenningar þess
S'ðastnefnda verður lauslega fjallað i næsta
kafla.
Enda þótt niðurstöður Propps hafi notið
mismikillar hylli VOru viðhorf hans og
rannsóknaraðferð byltingarkennd og hafa
11 eftir sig djúp spor. Hann varð fyrstur
anna til að setja fram reglur um formgerð
ei ar tegundar sagna og enda þótt deila
uiegi um frásagnarliði hans leiddu rannsóknir
ns til endurmats á fyrri aðferðum og
nVrrar hugsunar á sviði frásagnarfræði.
1.2. A.J. Greimas og endurbætur hans
á líkani Propps
Eins og áður var getið hafði ensk útgáfa
Formgerðar ævintýrisins þau áhrif að
fleiri tóku sig til og gerðu líkön til að lýsa
atburðarás sagna. Þar má nefna Frakkann
Claude Bremond en hans líkan var ólíkt
frásagnarliðum Propps að því leyti að
Bremond notaði ekki tímaröð til að tengja
liði sína saman heldur orsakasamhengi.9
En sennilega hefur Litháinn Algirdas
Julien Greímas (1917-1992) og bók hans
Formgerðarmerkingarfræði (Sémantique
Structurale, 1966) haft ennþá meiri áhrif.
Hans meginmarkmið var að endurbæta
formgerðarlíkan Propps og í framhaldi af
því varð til þátttökulíkan (aktant-líkan) hans,
byggt á athafnasvæðum Propps. Þau voru
eins og áður sagði sjö en Greimas fækkar
þeim niður í þrenn andstæðupör: gerandi
og viðfang, hjálparhella og andstæðingur og
sendandi og viðtakandi. Þessi pör lýsa þremur
mikilvægustu frásagnarmöndlunum, möndli
girndarinnar, valdsins og tilfærslunnar. Þessi
andstæðupör nefnir hann „aktanta" og
setur þau upp í líkan:
fsENDANDlJ (vIÐFANg) ^VIÐTAKANpf)
A
(hjálparhella) (gerand?) <4 (andstæðingur)
Þetta líkan telur hann að geti bæði lýst
einföldum frásögnum eins og ævintýrum
Propps en einnig flóknari sögnum á borð
við leitina að hinum heilaga graal.10 Eins og
sést er það að mestu byggt á athafnasviðum
Propps en einnig er Greimas undir áhrifum
frá boðskiptalíkani Romans Jakobsons
(„Closing statement: linguistic and poetics,"
Style in Language, ritstj. T. Sebeok, 1960).11
Bak við þátttökulíkanið sem lýsir frásögnum
liggur annað líkan Greimas sem hann
kveður lýsa grundvallarformgerð merkingar
(djúpgerðinni). Það er að mestu byggt á
andstæðutvenndum Claude Lévi-Strauss
(Anthropologie structurale, 1958) sem hann
telur að baki öllum goðsögum og lýsa má
með eftirfarandi formúlu: A: B :: C : D (A er B
það sama og C er D). Þessi andstæðutvennd
er raunar ekki glæný af nálinni, ættuð frá
Aristótelesi, og svo er raunar einnig um líkan
Greimas um grundvallarformgerð merkingar,
hið svokallaða „fiðrildi" sem hér verður nú
sett upp:12
s
----------------►Si
S2 ~Si
(Ekki S2) ◄--------------► (Ekki
~s
S1 og S2 tákna hér móthverfu, andstæður
sem skilyrðast hvor af annarri. ~S1 er bæði
neitun S1 og forsenda S2 og ~S2 neitun S2
og forsenda S1.
Segja má að Greimas sé í öllum
grundvallaratriðum að þróa og endurbæta
kenningar Propps og endanlegt markmið
hans er hið sama: að finna algilda
grundvallarþætti atburðarásar eða framvindu
sögunnar. Greimas er aftur á móti með tvö
lög í sinu kerfi (atburðarás og djúpmerkingu)
auk þess sem hann beinir sjónum aðeins að
mikilvægustu átakamöndlunum.
6 Sama rit, 19-24. Þýðingar á skilgreiningu Propps
á frásagnarlið og grundvallar-reglunum fjórum eru
Vésteins Ólasonar („Frásagnarlist í fornum sðgum,"
169-170).
7 Propp, Morphology of the Folktale, 25-65.
8 Sama rit, 79-83.
9 Líkani Bremond er öllu nákvæmar lýst í bók Shlomith
Rimmon-Kenan (Narrative Fiction, 22-28).
10 Flawkes, Structuralism and Semiotics, 87-95.
'1 Sama rit, 83-85.
12 Ýmsar teikningar eru til af líkaninu.
Grundvallarhugmyndin er þó ein og það er hún sem
er höfuðatriðið.