Börn og menning - 01.04.2013, Blaðsíða 16

16
Börn og menning
Seinni kafli: Sagan
2.1 Sagan af Líneik og Laufey
Söguna af Líneik og Laufey skoða ég eins
og hún birtist í þjóðsagnasafni Einars Ólafs
Sveinssonar.13 Hér á eftir mun ég rekja
söguna lauslega en athuga síðan hvort henni
megi lýsa með rannsóknarlíkönum Propps
og Greimas. Enda þótt ævintýri þetta sé
íslenskt tilheyrir það nokkurn veginn sama
hópi ævintýra og voru í safni Afanasevs. Hér
er því ekki farið inn á nýjar brautir, fremur
athugað hvort frásagnarliðir Propps verði
fluttir út, hvort þeir eigi erindi víðar en við
rússnesk ævintýri.
í upphafi ævintýrisins er sagt frá kóngi og
drottningu (báðum ónefndum) og börnum
þeirra, Sigurði og Líneik. Allt er í himnalagi hjá
þessari vísitölufjölskyldu uns drottning deyr. í
andarslitrunum nær hún að gefa konungi
ráð: leitaðu þér ekki nýrrar drottningar í
smábæjum eða úteyjum heldur í stórborgum
og þjóðlöndum. Konungur tregar konu sína
svo mjög að hann sinnir ekki stjórn ríkisins
og æðsti ráðgjafinn biður hann herða upp
hugann og leita sér nýs kvonfangs. Felur
konungur honum það verkefni og ráðgjafinn
heldur af stað en lendir í hafvillum og
kemur að eyðieyju einni. Þar finnur hann
forkunnarfagra konu og stelpukorn. Kveðst
konan heita Blávör og vera drottning en
telpan sé Laufey, dóttir hennar. Biður
ráðgjafinn hennar þegar til handa kóngi og
halda þau til konungsríkis hans.
En þegar konungur og Blávör eru gift
þykknar í lofti. Hann hefur ekki sinnt börnum
sínum eða loforði sínu og Blávör gerist nú
einráð mjög og drottnunargjörn auk þess
sem hirðmenn taka að hverfa. Að lokum
sendir Blávör konung úr landi að heimta
skatta og ferst hann í þeirri ferð. Áður hefur
hann þó gefið börnum sínum ráð hvernig
þau megi komast undan ef hann eigi ekki
afturkvæmt: að flýja á laun og fela sig f
tveimur holum trjám. Þau fylgja ráðum hans
en Blávör eltir þau og sýnist þeim hún líkari
trölli en manni. En þau sleppa frá henni með
því að kveikja í skógi einum svo að Blávör
kemst ekki yfir.
Nú víkur sögunni til Grikklands þar sem
annar kóngur ræður ríkjum og á tvö börn
(ónefnd). Kóngssonur er hermaður mikill og
afræður að biðja sér Líneikar. En Blávör er
viðbúin og blekkir hann til að halda að Laufey
sé Líneik. Á heimleið lendir hann einnig í
hafvillum, finnur trén hin fögru sem Sigurður
og Líneik eru falin í og hefur þau með sér.
Fær hann síðan Laufey það verkefni að gera
þrennan klæðnað handa sér, bláan, rauðan
og grænan, og á hún að gera öll klæðin fyrir
brúðkaup þeirra. En það getur Laufey ekki
því að skömmin hún Blávör hefur trassað
að kenna henni hannyrðir. En þá koma trén
til sögunnar. Þau eru geymd í svefnherbergi
Laufeyjar og inni í þeim Sigurður og Líneik.
Sigurður vorkennir Laufey og fær Líneik til
að fara út úr trénu og hjálpa henni. Hún gerir
það þó að treg sé til og það endurtekur sig
með rauða klæðnaðinn en þegar þær sitja
við hin þriðju vindur kóngssonur sér inn og
kemur að þeim við klæðagerðina.
Nú kemst allt upp og kóngssonur er Laufey
reiður en hún ber af sér sakir og kveður
Blávöru vera tröll sem hafi numið hana brott
og hótað henni lífláti ef hún samsinnti ekki
öllum hennar orðum. Sjálf sé hún kóngsdóttir.
Síðan hafi Blávör blekkt ráðgjafann og sé nú
önnum kafin við að éta hirðmenn konungs
til að geta byggt ættjörð Sigurðar og Líneikar
tröllahyski sínu. Kóngssonur og Sigurður
halda þegar af stað með óvígan her, koma
Blávöru á óvart og drepa hana. Síðan giftist
kóngssonur Líneik, Sigurður fær systur hans
en Laufey fær sæmilegt gjaforð og tekur við
eigin föðurleifð. Og lýkur þar sögu.
2.2 Hér mætast sagan og
frásagnarlíkön þeirra félaga
Þetta var sagan og er hún sennilega flestum
kunnugleg. Hefði Propp eflaust kannast við
ýmislegt sjálfur því að hún passar mjög
vel inn í frásagnarmynstur hans. Hún hefst
á dauða drottningar sem samsvarar fyrsta
frásagnarlið Propps. Um leið kemur fram
bann (frásagnarliður 2) sem síðan er brotið
(frásagnarliður 3) þegar ráðgjafinn lendir
í hafvillum og lætur blekkjast af Blávöru.
Segja má að í frásögninni sé næstu tveimur
frásagnarliðum sleppt (þorparinn bruggar
launráð og fær veður af fórnarlambinu) en
síðar í sögunni koma þeir fram. Blekkingin
(frásagnarliður 6) er hins vegar ótvírætt með
og bæði ráðgjafinn og kóngurinn ganga f
gildruna (frásagnarliður 7).
Þá er komið að ódæðinu, skorti
fjölskyldumeðlima og brottrekstri þeirra
(frásagnarliðir 8, 8a og 9). Ódæðið er
eiginlega tvöfalt, bæði ráðríki Blávarar og
hvarf hirðmannanna og síðan drukknun
konungsins. Skorturinn kemur hins vegat
fram í því að konungur gleymir að sinna
13 íslenskar þjóðsögur og ævintýri, 421 -429.