Börn og menning - 01.04.2013, Blaðsíða 14

Börn og mennlng
Vladimir Propp
Algirdas Julien Greimas
nýju viðhorf í málvísindum sem rekja má
til Ferdinand de Saussure. Einnig má nefna
rannsóknir Veselovskí á þjóðfræðum og
deilu Potebnja og Sklovskí um sérkenni
skáldskaparmálsins.2 Auk þess mætti
geta að á þessum árum voru miklar
hræringar í Rússlandi, ekki einungis á sviði
þjóðmála (rússneska byltingin) heldur líka
skáldskapar. Symbólisminn og fúturisminn
koma upp skömmu áður og einkenna
verk skálda á borð við Blok og Majakovskí.
Fúturisminn er sennilega róttækust af öllum
skáldskaparstefnum þessara ára. Fúturistar
vildu frelsa skáldskapinn frá ófrelsi hefðarinnar
og orðið úr fjötrum málfræðinnar.3
Um þetta leyti ber sennilega hvað
hæst andófið gegn söguhyggjunni,
ævisögulegu rannsóknaraðferðinni og
samanburðarbókmenntafræðinni en þessar
stefnur voru gagnrýndar fyrir að fást við flest
annað en bókmenntirnar sjálfar. í þessu var
formalisminn samstíga nýrýni. Formalistar
og nýrýnendur vildu beina athyglinni að
textanum sjálfum en ekki leita út fyrir hann.
Aftur á móti var sá grundvallarmunur á
þessum stefnum að formalistar leituðust
við að finna hið almenna, algildar reglur
um tungumál og skáldskap, en nýrýnendur
könnuðu einstaka texta. Það sem formalistar
lögðu mesta áherslu á var það sem sérkennir
bókmenntirnar (hinn aðgreinandi þáttur),
hvaða munur sé á notkun tungumáls í
bókmenntum og almennri málnotkun. Til
verða hugtök eins og „hið bókmenntalega"
(literaturnost), ættað frá Jakobson sem
taldi að sérstaða málnotkunar í skáldskap
fælist í því að hann dregur athyglina að
sjálfum sér en vísar ekki út fyrir textann.
Sklovskí var á svipaðri skoðun en hann
telur framandgervinguna (ostraniene)
megineinkenni listrænna texta. Önnur
hugmynd formalista var sú að efniviðurinn
gerði ekki skáldskap heldur textinn,
„formið", en það hugtak notuðu formalistar
í sinni víðustu merkingu. Þeir voru andvígir
skiptingu í form og innihald en drógu ekki
taum formsins eins og þeir voru þó iðulega
sakaðir um.4
Sjálfur vinnur Propp mjög í þessum anda
í greiningu sinni á rússnesku ævintýrunum í
safni Afanasevs sem hann tekurtil meðferðar
í bók sinni. Hann gagnrýnir mjög fyrri
rannsóknir á ævintýrum sem hann telur
komnar í blindgötu. Þær fólust einkum í
söfnun þeirra og umfjöllun um einstök,
sértæk vandamál. Hann taldi að það sem
vantaði mest í umfjöllun um ævintýri væri
heildstætt flokkunarkerfi sem greina mætti
eftir. Það hefðu eldri fræðimenn ekki fundið.
Wundt hafði sett upp sjö flokka en Propp
benti á að eiginlega allar þjóðsögur ættu
heima í fleiri en einum af þessum flokkum.
Volkov taldi aftur á móti að í ævintýrunum
væru 15 þættir, þar á meðal þrír bræður,
kolbítur, drekadráp og töfragripir en Propp
benti á að allt samræmi vantaði í þetta kerfi. í
sömu gryfju þótti honum Finninn Antti Aarne
lenda. Aarne var einn helsti forvígismaður hins
svokallaða finnska skóla í þjóðfræðum sem
einkum leitaðist við að finna upphaflegustu
gerð fjölþjóðlegra ævintýra en setti einnig
upp flokkunarkerfi fyrir þjóðsögur. (hans kerfi
voru sjö deildir (categories): óvinur, maki,
þraut, hjálparmaður, dýrgripur, yfirnáttúruleg
viska og fleiri yfirnáttúruleg minni, þ.e.a.s.
bæði persónur, hlutir og eiginleikar. Propp
taldi þetta ekki raunverulega tilraun til
vísindalegrar flokkunar.
Joseph Bédier var að mati Propps sá fyrsti
sem sá að hlutfallið milli fasta og breytna í
ævintýri skipti öllu máli. Þjóðfræðingurinn
Veselovskí byggir á þessu í lýsingu sinni á
ævintýrum. Hann lítur á minnin sem fasta
en telur að atburðarásin sé breytileg. Propp
telur lýsingu hans góða en dregur fram
mótsagnirnar í málflutningnum. Veselovskí
gerir ráð fyrir föstum minnum á borð við:
drekinn rænir dóttur zarsins. En Propp bendir
á að öllum þáttum þessa minnis megi skipta
út. Þá gæti minnið t.d. verið: Skessan rænir
Búkollu.5
Niðurstaða Propps er sú að sögulega
rannsóknaraðferðin (sem gjarnan var
kennd við finnska skólann) dugi ekki. Það
sem þurfi að athuga séu byggingareindir
ævintýrisins. Áherslu þurfi að leggja á það
sem sameigínlegt er öllum ævintýrum fremur
en það sem einkenni hvert þeirra um sig.
Annars sé öll flokkun útilokuð. Á þessum
grunni byggir hann síðan kerfi sitt með 31
byggingareind eða frásagnarlið (function)
sem kæmu í rökréttu framhaldi hver á eftir
öðrum eins og hlekkir í keðju og leiddu
frásögnina til niðurlags sfns.
Propp færir sér í nyt sitthvað úr fyrri
rannsóknum. Hann taldi eins og Bédier að
þættir ævintýrisins skiptust í breytur og
fasta en ólíkt Veselovskí taldi hann minnin
óteljandi en atburðarásina fasta. Nöfn
hetjanna gætu verið breytileg en gjörðir
þeirra væru alltaf svipaðar. Þennan fasta
nefndi hann frásagnarlið og skilgreindi
svo: Frásagnarliður er athöfn persónu skilin
og greind i Ijósi þeirrar þýðingar sem hún
hefur fyrir atburðarásina i heild. Auk þess
setti hann fram fjórar reglur til grundvallar
kenningu sinni:
1. Frásagnarliðirnir eru óbreytanlegir
og stöðugir frumþættir í sögu én
tillits til þess hver er gerandi. Þeir
mynda grundvöll sögunnar.
2. Fjöldi þeirra frásagnarliða, sem
2 Flawkes, Structuralism and Semiotics, 59-60 og
73-76; Hugtök og heiti, 89-91.
3 Hugtök og heiti, 100.
4 Hawkes, Structuralism and Semiotics, 61-67 og
73-87.
5 Propp, Morphology of the Folktale, 3-16.