Börn og menning - 01.04.2013, Blaðsíða 17

Fræði og frásögn
17
börnum sínum vegna Blávarar. Flótti
barnanna er erfiðari viðureignar. Hann getur
bæði flokkast undir frásagnarlið 9 (hetja
send af stað), 11-14 (hetja heldur að heiman,
prófraunir) og 21-22 (hetju veitt eftirför,
hetja kemst undan). Ef til vill má segja að
flóttinn, eftirförin og undankoman gegni
öllum þessum hlutverkum. Þá er hinn látni
konungur í hlutverki hjálparhellunnar en
Sigurður og Líneik eru hetjurnar.
Þá hefst eiginlega ný saga þar sem
hinn gríski konungssonur er kominn inn í
myndina. Bæði verður þá ný blekking þegar
kóngssonur er ginntur til að taka við Laufey
stað Líneikar (frásagnarliðir 6 og 7) en síðan
eru þrjár prófraunir sem ég tel einna helst
að megi flokka undir frásagnarliðum 12
°9 14. Sigurður og Líneik hafa þá fengið
ný hlutverk, eru hjálparhellur en Laufey er í
hlutverki hetjunnar. En þessu lýkursnögglega
þegar kóngssonur kemur að þeim stöllum við
saumana. Þá verður eiginlega afhjúpun, fyrst
Líneikar, þá Laufeyjar og loks Blávarar (ef
Lil vill má flokka þetta undir lið 27 og 28:
hetja þekkist, bófinn er afhjúpaður). Þá eru
bara eftir tveir liðir, þorparanum er refsað
(liður 30, liður 19 er eiginlega hér inni) og
hetjurnar giftast hver annarri (liður 31).
Enginn vafi leikur á að frásagnarliðir Propps
na mjög vel utan um þetta ævintýri enda
Þótt þeirra sé ekki allra þörf. Hlutverkum
persónanna verður aftur á móti best lýst með
þátttökulíkani Greimas. Hægt er að setja
UPP þrjú líkön til að lýsa öllum hlutverkum
' sö9unni. í því fyrsta myndi viðfangið vera
konungsríkið. Þá er gamli kóngurinn veitandi
°9 Sigurður og Líneik bæði viðtakendur
°9 gerendur (súbjekt). Þessi mynd ruc
s'ðan af andstæðingnum Blávöru en g
kóngssonurinn er hjálparhellan sem sé
þess að allt komist að lokum I samt lag. Þ
likan gengur fram hjá mörgum mikilvæi
þáttum í ævintýrinu og því mætti :
UPP annað sem lýsir þeim betur. Lí
niyndi þá vera viðfangið sem geram
sá gríski) girnist og hann er þá jafnfr
V|ðtakandi en kóngur veitandi. Blávö
andstæðingurinn en Líneik, Sigurður
LauLey hjálparhellurnar.
hetta líkan segir heldur ekki all
flóttaatriðinu eru Sigurður og Líneik ótvíræðir
gerendur (súbjekt), kóngurinn greinileg
hjálparhella en Blávör andstæðingurinn.
Viðfangið er þá frelsið en sendandi
og viðtakandi á huldu (e.t.v. þau sjálf). í
Laufeyjar þætti er það aftur á móti hún
sjálf sem er gerandinn, Sigurður og Líneik
eru hjálparhellur en Blávör andstæðingurinn.
Viðfangið er þá sennilega lausn frá
vandræðum hennar og þá er Grikkinn
veitandi en Laufey sjálf verður viðtakandi.
Þetta ævintýri er þannig að mörgu
leýti flókið og verður ekki lýst með einu
þátttökulíkani. Grundvallarformgerðin getur
hins vegar bara verið ein og má lýsa með
„fiðrildinu". Höfuðandstæður sögunnar
eru greinilega Blávör annars vegar og
konungsfjölskyldan hins vegar. Ef við færum
okkur eitt skref frá hlutgervingunni eru það
þá annars vegar smábæirnir og úteyjarnar
(þaðan sem Blávör kemur) og hins vegar
stórbæirnir og þjóðlöndin (heimkynni Líneikar
og fjölskyldu hennar, Laufeyjar og föður
hennar og grísku konungsfjölskyldunnar). Ef
við tökum enn eitt skref þá eru andstæðurnar
orðnar menning og ómenning, hið hráa (S2)
og hið soðna (S1). Siðan færa blekking og
galdrar Blávarar konungsríki Sigurðar og
Líneikar úr S1 (menningunni) ( ekki-S 1 og
síðan hyggst Blávör drepa alla og byggja
landið tröllum og þá er landið komið í S2.
Lausnin felst hins vegar í afhjúpuninni (sem
þá er á ekki-S2 ásnum) sem leiðir aftur til
fyrra ástands (menningarinnar).
2.3 Á að koma í stað niðurstöðu
Þannig geta líkön Propps og Greimas fært
okkur talsvert nær kjarna sögunnar. Aftur
á móti segja þau aldrei alla söguna. Til
að greina ævintýrið fullkomlega þyrfti
að gera grein fyrir minnunum í sögunni
(ástinni milli systkinanna, trega konungsins,
hafvillunum, saumaskapnum, trjánum,
hvarfi hirðmannanna o.s.frv.) og hinu
fjölskrúðuga máli ævintýrisins sem einkennist
af frásagnarformúlum og endurtekningum,
vísum Sigurðar og Líneikar og ýmsu öðru
sem seinlegt yrði að telja upp hér. Enn
flóknara væri síðan að lýsa lengri og flóknari
sögum. Hér verður hins vegar ekki farið (slíka
nákvæmari greiningu því að viðfangið var
ekki Sagan af Líneik og Laufey heldur sagan
af Propp og Greimas og líkanasmíð þeirra.
Höfundur er lektor í íslenskum
bókmenntum við HÍ
Heimildaskrá
Chatman, Seymour, Story and Discourse.
Narrative Structure in Fiction and Film. íþöku
1978.
Genette, Gérard, Narrative Discourse. Jane
E. Lewin þýddi. Oxford 1980.
Hawkes, Terence, Structuralism and
Semiotics. Lundúnum 1977.
Hugtök og heiti í bókmenntafræði. Jakob
Benediktsson ritstýrði. Reykjavík 1983.
íslenskar þjóðsögur og ævintýri. Einar Ól.
Sveinsson tók saman. (3. útgáfa) Reykjavík
1986.
Jón Hnefill Aðalsteinsson, „Þjóðsögur
og sagnir," Islensk þjóðmenning VI.
Munnmenntir og bókmenning. Reykjavik
1989.
Propp, Vladimir, Morphology of the
Folktale. (2. útgáfa) Austin 1968.
Rimmon-Kenan, Shlomith, Narrative
Fiction: Contemporary Poetics. Lundúnum
1983.
Vésteinn Ólason, „Frásagnarlist í fornum
sögum," Skírnir 152 (1978).
Grein þessi var upphaflega samin sem
námsritgerð árið 1993; síðan birt á vefritinu
Kistunni árið 2000, en birtist nú vegna
margra áskorana á prenti í fyrsta sinn, lítið
breytt frá sinni upphaflegu mynd.