Náttúrufræðingurinn - 2009, Síða 38

Náttúrufræðingurinn
38
var talið að eðlufuglinn hefði líkst
dæmigerðum fuglum til fótanna, en
nú er komið í ljós að allar þrjár
tærnar vísuðu fram og hafa líkst
tám klóeðlna. Í stað stéls úr samsíða
afturvísandi fjöðrum var öglirinn
með langan hala sem fjaðrir stóðu
út úr til beggja hliða. Kjálkarnir voru
tenntir eins og í skriðdýri og fleira í
beinagrindinni var frábrugðið stoð-
grind fugla. Til dæmis tengjast rif
fugla stóru bringubeini með kamb
eða kjöl fyrir miðju, sem flugvöðv-
arnir tengjast, en rifin í ögli voru
ótengd á bringunni (24. mynd).
Um flughæfni öglisins og flug-
hætti fæst víst seint úr skorið, en
varla hefur hann verið mikill flug-
kappi. Flugvöðvarnir hafa greinilega
ekki verið fyrirferðarmiklir, auk
þess sem vængirnir voru stuttir og
flugfjaðrirnar nær samhverfar – lítill
munur á breidd fananna. Sumir
hallast að því að öglirinn hafi aðeins
flögrað upp af jörðinni eftir tilhlaup
eða svifið á milli trjágreina (25. mynd).
En hvort sem öglirinn eða ein-
hver annar smádínósár var fyrstur
til flugs, ber fróðum mönnum ekki
saman um það hvort ferðamátinn
hafi þróast af svifi úr trjám eða til-
hlaupi á jafnsléttu. Bæði þessi sjón-
armið eru kynnt í maíhefti tímarits-
ins Natural History.17,18
Kínverskir dínósárar brúa bilið
Þótt leifar nokkurra frumstæðra
fugla frá lokum krítartímabils hafi
fundist seint á 19. öld, var öglirinn
eini þekkti tengiliðurinn á milli fugla
og ferfættra hryggdýra í meira en
hundrað ár eftir að hann fannst.
Á síðustu árum 20. aldar og í
byrjun hinnar 21. fundust í Yixian í
Kína leifar af fiðruðum dínósárum,
eins og fram kemur í fyrri hluta
greinarinnar.19,20 Sumar þessar
skepnur voru hrein landdýr, litlir
dínósárar sem trúlega hafa haldið
á sér hita með fiðrinu, til dæmis
dúneðlan (Sinosauropteryx). Svo hafa
fundist dýr með áberandi fiðraða
fleti á framlimum (jafnvel líka á
afturlimum), sem kannski hafa nýst
við að lyfta eigendunum frá jörðu,
og loks eru þarna skepnur sem
teljast fuglar.
En hvað er eðlileg skilgreining á
fugli? Nú á tímum vefst ekki fyrir
neinum að þekkja fugla frá öðrum
dýrum. Steingervingafræðingar
virðast hafa náð um það samkomu-
lagi – sem sjálfsagt styðst við nær
hálfrar annarrar aldar hefð – að
flokka sem fugla öglinn og þá fornu
dínósára sem svipar ámóta mikið og
honum til nútímafugla, sem og alla
afkomendur þeirra í fortíð og nútíð.
Á töflunni á 4. mynd eru þessir
fuglar, fornir og nýir, teknir saman
sem Aviala (ofarlega til hægri).
Skyldir dínósárar, klóeðlurnar
(Deinonychosauria), standast ekki
kröfur upprunaflokkunarinnar til
fugla, en voru þó trúlega flestar eða
allar fiðraðar (og nokkrar jafnvel
sýndar í flugstöðu á myndinni).
Klóeðlurnar skiptast svo aftur í
sagtanna (Troodonta) og vígeðlur
(Dromaeosauria).
Sagtanni (Troodon)e var sageðla
sem komið hefur hér við sögu í sam-
bandi við hreiðurgerð (sjá 21. mynd).
Smávígur (Microraptor, efst á 4.
mynd), sem einnig var nefndur í
fyrri hluta umfjöllunar um risaeðlur,
var „fjórvængjuð“ vígeðla, um 80 cm
löng, sem fannst í byrjun 21. aldar í
Yixianlögunum. Önnur vígeðla, þús-
aldareðlan (Sinornithosaurus millennii,
efst til vinstri á 4. mynd og 26. mynd),f
var ívið stærri, eða um 1 m.
Þar sem bæði smávígur og þús-
aldareðlan voru fiðruð, þykir senni-
legt að það eigi líka við um frænku
þeirra, snareðluna (Velociraptor, 27.
mynd), sem margir þekkja úr Júra-
25. mynd. Tvær tilgátur um það hvernig flug fugla hafi þróast. Vinstra megin sést öglirinn
klifrandi í tré, þaðan sem hann á síðan að hafa varpað sér til flugs. Á hægri myndinni er
gert ráð fyrir að hann hafi náð lofti undir vængina á hlaupum á jafnsléttu.16
27. mynd. Snareðlan, Velociraptor mongo-
liensis, varð heimsfræg í Júragarði þeirra
Crichtons og Spielbergs. Síðan hafa vaknað
rökstuddar grunsemdir um að skepnan hafi
verið fiðruð.21
26. mynd. Þúsaldareðla, Sinornithosaurus
millennii.21
e Troodon þýðir „með særandi tönn“ og vísar til sagtenntra brúna á tönnum þessara kvikinda.
f Sinornithosaurus útleggst „kínverska fuglseðlan“, en viðurnafnið millennii – og íslenska heitið – minnir á að leifar dýrsins fundust um þúsaldamótin 2000.