Náttúrufræðingurinn - 2009, Side 45

45
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Árið 1652 í Seyluannál: „Í julio
rak blóðröst af sjó á Þingeyrasand,
meira en tveggja bæjarleiða, en eins
með sama móti á Skagaströnd.“
(Annálar I, bls. 297.)
Árið 1694 í Fitjaannál: „Blóð-
flekkir og sem blóðlifrar sáust á sjó
af sjófarendum, er til fiski sátu af
Álptanesi.“ (Annálar II, bls. 312.)
Árið 1712 í Hestsannál: „Fyrir
Reykjaströnd við Skagafjörð sást
blóðslitur á sjónum alt frá landi og
svo langt fram á sjóinn, að menn
héldu viku sjávar, og eins líka í
tveimur fjörðum á Vestfjörðum, sem
var Álptafjörður og Seyðisfjörður,
og blóðlifrar sáust við landsfjöruna;
árar sem við var róið sýndust
roðnaðar. Seyðisfjörður sýndist í
öðru sinni um nótt með eldslit; það
var litlu fyrr en blóðsliturinn sást á
sjónum.“ (Annálar II, bls. 564.) Hins
sama er getið í Fitjaannál sama ár,
en ekki eins ítarlega (Annálar II, bls.
383.) og í Annál Eggerts Ólafssonar:
„Blóðlitur víða hér á sjó.“ (Annálar
VI, 495.) Í Mælifellsannál er getið um
ýmsar furður þetta ár, m.a. „skyldi
blóðlitur hafa verið á sjónum, en
þar mættust þessi blóðrauði litur
og sá rétti sjávarins farfi, var sem
vellandi iðustraumur …,“. (Annálar
I, bls. 612.) (Sjá einnig tilvitnun í
Ferðabók Eggerts og Bjarna (1975)
hér á eftir.)
Árið 1732 í Hítardalsannál:
„Norður á Skaga, nálægt Hvammi
í Laxárdal, sagður blóðslitur á
sjónum, þó ekki ofan á honum,
heldur 6 eða 7 föðmum neðar; sást
á færum fiskimanna, þá upp voru
dregin.“ (Annálar II, bls. 651.) Í
Sauðlauksdalsannál sama ár: „Blóð-
slitur sást á færum á Skaga og í
Fljótum sama dag.“ (Annálar VI,
bls. 412.)
Árið 1734 í Hvammsannál: „Um
sumarið sást blóðslitur á Skagafirði,
sem 3 skip í senn eður á sama degi
þar að gættu.“ (Annálar II, bls. 716.)
Árið 1749 í Ölfusvatnsannál: „Á
sjónum sást roði, líkur regnboga-
lit, bæði sunnan- og norðanlands.“
(Annálar IV, bls. 360.)
Árið 1765 í Höskuldsstaðaannál:
„Blóðslikjur sáust á sjónum við
Hrísey á Eyjafirði.“ (Annálar IV, bls.
föðmum neðar og sást á færum fiski-
manna þegar upp voru dregin.
Árið 1712 er getið um ‚eldslit‘ í
Seyðisfirði við Ísafjarðardjúp „litlu
fyrr en blóðsliturinn sást“, og 1749
er minnst á roða líkan regnbogalit
sunnan og norðan lands. Þar er
hugsanlega átt við maurildi.
Á miðöldum var gjarnan litið á
óvenjuleg fyrirbæri eins og blóðsjó
sem tákn frá æðri máttarvöldum um
að búast mætti við illum atburðum.
Í annálum er þetta þó bara einu
sinni tengt saman, þ.e. árið 1633
við Vestmannaeyjar „sem fyr skeði,
áður Tyrkir komu“, en þeir rændu
eyjarnar 1627. Minnst er á það í
kvæðinu Harmavotti, sem séra Jón
Jónsson orti eftir föður sinn, Jón
Þorsteinsson, sem Tyrkir drápu:
„Blóðugur sjór með bitur hljóð /
og býsna eldur fjalla“ eru meðal
forboða ránsins sem þar er getið.3
Oftar má þó finna samband milli
blóðsjávar og stóratburða í mannlífi
og náttúru, en það var ekki skoðað
sérstaklega.
Tilraunir til skýringar
á 18. öld
Aðeins á einum stað í Annálunum er
reynt að útskýra blóðsjóinn náttúru-
fræðilega, en það er árið 1765 í
Annál Sveins Sölvasonar lögmanns á
Munkaþverá, en þar segir:
Í Eyjafirði sögðu menn að
blóðlitur hefði verið á sjónum
nokkra daga um haustið, eftir
því sem þeir meintu, so bæði
árar og fiskilínur lituðust þar af,
og hvað skyldu einfaldir fiski-
menn annað ætla en það mundi
blóð vera? En einn náttúru-
kennari mundi segja, að sá rauði
litur á sjónum hafi soleiðis
orsakazt, að sjávargrunnið af
jarðeldi eður annars þess slags
náttúrunnar ofraun hafi sprungið
í sundur og opnazt, hvar við út
brotizt hefur ein rauð jarðarart
eður berg, og sjórinn þar af
litazt, væntanlega við sama tæki-
færi sem jarðeldurinn kom í
fjallið Heklu, þó hann brytist ei
út fyrr en vorið eftir. Þá fylltist
519). Ítarlegar er um það fjallað í
Annál Sveins Sölvasonar lögmanns á
Munkaþverá, Íslands árbók (Annálar
V, bls. 53.), sjá síðar.
Árið 1767 í Höskuldsstaðaannál:
„Sáu menn svo sem blóð eða
blóðslikjur koma upp úr sjónum.
Héldu nokkrir það vera úr blá-
pungum. Sást víða fyrir norðan
land.“ (Annálar IV, bls. 527.)
Í Djáknaannálum segir um sama
ár: „Sáu menn víða fyrir norðan
land blóð eður blóðrauðar slikjur
á sjónum, héldu nokkrir það vera
úr blápungum.“ (Annálar VI, bls.
150.)
Árið 1768 í Sauðlauksdalsannál:
„Blóðslitur sást á færum á Skaga og
í Fljótum sama dag.“ (Annálar VI,
bls. 412.)
Samkvæmt ofanskráðum heimild-
um er getið um blóðsjó við Ísland
á 17 árum á tímabilinu 1611–1768.
Oftast við Norðurland, eða níu
sinnum (1652, 1712, 1732, 1768, 1620,
1622, 1765, 1749, 1767), tvisvar við
Vestfirði (1649, 1650), tvisvar við
Austfirði (1611, 1638), einu sinni á
Faxaflóa (1694), Breiðafirði (1646)
og við Vestmannaeyjar (1633). Þessi
mismunur eftir landshlutum skýrist
m.a. af búsetu annálahöfunda; þeir
voru flestir á Vestur- og Norður-
landi, en mjög fáir austan lands.
Níu sinnum er þess getið á
hvaða árstíma blóðsjórinn sást. Það
er tvisvar að vorlagi (1611, 1646),
þrisvar að sumarlagi (1638, 1652,
1734), þrisvar að haustlagi (1620,
1649, 1765) og einu sinni að vetrar-
lagi (1622). Af orðalagi og samhengi
efnis má þó ráða að þetta hafi yfir-
leitt verið að sumarlagi. Í nokkur
skipti kom blóðsjórinn af hafi, eða
náði langt á haf út.
Alloft er getið um ‚blóðlifrar‘,
blóðflekki, -lengjur, -rastir, -slikjur
og -strik í sjónum, og 1620 í Eyjafirði
er sagt að blóðið „rann saman í
lifrar“. Sérstakt er að 1638 voru
‚blóðstrik‘ á miðjum Mjóafirði og
Reyðarfirði eystra. Í nokkur skipti
er þess getið að árar og færalínur
hafi orðið rauðar. Árið 1732 í Skaga-
firði brá svo við að blóðliturinn
var ekki ofan á sjónum heldur 6–7