Morgunblaðið - 25.02.2021, Side 28

28 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. FEBRÚAR 2021
Lagersala
EDDA
HEILDVERSLUN
Höfðabakka 9, 110 Reykjavík | run.is | eddaehf.is
Föstudaginn 22. janúar kl. 14-18
Laugardaginn 23. janúar kl. 11-16
Tískufatnaður og
heimilisvara
Flottar vörur á frábæru verði
BAKSVIÐ
Ágúst Ingi Jónsson
aij@mbl.is
Landburður af loðnu. Þróarrými er
á þrotum. Setningar sem þessar
mátti sjá í blöðum á árum áður þeg-
ar loðnu var mokað upp við landið.
Loðnuaflinn fór
fyrst yfir milljón
tonn 1978 og síð-
an var hann oft
yfir milljón tonn
eða í námunda við
það fram til 2002.
Verðmætasköp-
unin var mikil.
Loðnunefnd
stýrði löndunum
að mestu um ára-
bil frá 1973 og
þurftu bátarnir, sem voru fleiri og
minni en nú er, að haga löndun í
samræmi við fyrirmæli nefnd-
arinnar. Afkastagetan í landi byggð-
ist á bræðslum, sem þá var víða að
finna og fyrir 30-40 árum fór lítið í
frystingu eða aðra vinnslu til mann-
eldis. Loðnan er smár fiskur, en hef-
ur lengi verið stór í lífi þjóðarinnar
og skapaði oft um 10% af útflutn-
ingsverðmæti frá Íslandi.
En hvernig var hægt að veiða og
vinna allan þennn afla fyrir 40 árum
eða svo? Þróarrými, bræðsla og
Loðnunefnd – hvað er verið að tala
um? Þorsteinn Kristjánsson, for-
stjóri Eskju á Eskifirði, man tímana
tvenna í þessum efnum því hann fór
á sína fyrstu loðnuvertíð sem skip-
stjóri 1978.
Veiðar sumar, haust og vetur
„Veigamikið atriði í þessum sam-
anburði er að menn veiddu loðnu
stóran hluta ársins, en ekki aðeins á
vetrarvertíð eins og nú er,“ segir
Þorsteinn í óvísindalegu spjalli um
hvernig þessu var háttað á árum áð-
ur. „Það var byrjað í júní á sumar-
vertíð, sem stóð út september, þá
kom haustvertíð til áramóta og loks
vetrarvertíð fram í mars. Þannig var
tíminn til að stunda veiðarnar mun
lengri en núna er.
Þegar stefnan var tekin í land var
farið til næstu hafnar þar sem var
bræðsla eða fiskimjölsverksmiðja
eins og við köllum þessar verk-
smiðjur núna. Eftir að Loðnunefnd
tók til starfa réð hún mestu um hvar
landað var hverju sinni.
Bræðslur voru víða, einkum fyrir
norðan og austan og í Vestmanna-
eyjum, en líka í Reykjavík, Grinda-
vík og Þorlákshöfn svo ég nefni
dæmi. Ríkið rak eigin verksmiðjur
undir heitinu Síldarverksmiðjur rík-
isins og voru þær með umsvifamikla
starfsemi, aðallega á Norðurlandi og
á Austfjörðum. Nú eru verksmiðj-
urnar færri en afkasta meiru og
vinnslan í landi er yfirleitt tengd út-
gerðum uppsjávarskipanna.
Gamlir síðutogarar
Ég tók við Jóni Kjartanssyni SU
111 þegar tengdapabbi [Aðalsteinn
Jónsson, forstjóri Hraðfrystihúss
Eskifjarðar] keypti hann af Guð-
mundi Jörundssyni. Skipið var áður
síðutogarinn Narfi RE og hafði verið
á einni loðnuvertíð eftir breytingar
þegar hann kom til Eskifjarðar. Ég
man að á fyrstu vertíðinni gekk okk-
ur ágætlega og skipið var gangmik-
ið, en gangmestu skipin áttu mesta
möguleika á að komast í löndunar-
pláss. Ekki var miðað við hvenær þú
meldaðir afla heldur hvenær þú gast
verið kominn til hafnar og stundum
kom það fyrir að maður fór fram úr
skipi hérna úti í firði og hann sat eft-
ir með sárt ennið.“
Oft voru um 60 skip á loðnuveið-
um og þau báru gjarnan um 500 tonn
og upp í rúmlega þúsund. Svo dæmi
séu tekin lönduðu 16 heimabátar
loðnu í Vestmannaeyjum veturinn
1978, alls 75 þúsund tonnum, og voru
Gullberg, Huginn og Breki með
mestan afla. Þann vetur frysti Hrað-
frystistöðin í Vestmannaeyjum 370
tonn og var framleiðsluhæsta hús
landsins í loðnuhrognum, segir í
gömlum Fylki. Á Eskifirði lönduðu
þrír heimabátar loðnu, Seley og Sæ-
ljón, auk Jóns Kjartanssonar.
Þorsteinn segir að á áttunda ára-
tugnum og fram yfir 1980 hafi
stærri skip bæst í loðnuflotann, sum
höfðu áður verið síðutogarar, en var
breytt í burðarmikil loðnuskip. Auk
Jóns Kjartanssonar nefnir hann
Sigurð, Víking, Börk, Grindvíking,
Bjarna Ólafsson og Eldborgina.
Nokkrar vertíðir var bræðsluskipið
Norglobal leigt hingað til lands. Afla
var landað um borð og fylgdi
Norglobal þá göngu loðnunnar.
Mikið eftir í vertíðarlok
Ekki var loðnan alltaf brædd um
leið, því meira barst á land heldur en
við varð ráðið á skömmum tíma.
„Hér á Eskifirði byggði tengda-
pabbi tanka og þrær þar sem hægt
var að geyma loðnu, hátt í 20 þúsund
tonn af hráefni. Stundum var eftir
að bræða um 10-15 þúsund tonn
þegar vertíð lauk og það tók sinn
tíma. Oft var mikil peningalykt yfir
bæjunum þegar farið var að slá í
loðnuna, jafnvel þó svo að rotvarn-
arefni eins og formalín og nítrat
væri notað. Þessi efni eyddust út á
einhverjum tíma, en mjöl og lýsi úr
þessu hráefni var flutt út og meðal
annars notað í skepnufóður í Hol-
landi og Bretlandi. Í sjávarplássum
víða um land var loðnu keyrt út um
koppagrundir og síðan mokað í
bræðslu.
Það var farið öðruvísi með verð-
mætin fyrir um 40 árum heldur en
nú er og sem betur fer hefur margt
breyst til batnaðar. Ég sakna ekki
þessa gamla tíma hvorki á sjó né
landi og til dæmis skipakosturinn er
allt annar og miklu fullkomnari nú
heldur en þá. Sömu sögu er að segja
um fullkomin fiskiðjuver í landi sem
gera okkurt kleift að að frysta mik-
inn afla á skömmum tíma. Ég við-
urkenni samt að ég sakna stundum
hasarsins sem var í þá daga, en þá
var maður líka ungur og frískur,“
segir Þorsteinn Kristjánsson á
Eskifirði.
Landburður
og loðnuþrær
 Svipmynd frá milljón tonna vertíðum
 Mest í bræðslu og peningalykt í bæjum
Ljósmynd/Vilberg Guðnason/Ljósmyndasafn Fjarðabyggðar
Til Eskifjarðar Jón Kjartansson SU 111 vel hlaðinn á siglingu um 1980, skipið var áður síðutogarinn Narfi.
Þorsteinn
Kristjánsson
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Loðnuvertíð Algeng sjón í sjávarplássum fyrir um 40 árum, allar loðnuþrær
fullar og jafnvel löndunarbið. Stundum var loðnan keyrð út um „koppa-
grundir“ til að koma henni fyrir og hún síðan brædd löngu eftir vertíðarlok.
Víst er að loðnan hafði og hefur
áhrif víða og sömuleiðis loðnu-
vandræðin sem fjallað var um á
heimasíðu Síldarvinnslunnar í
Neskaupstað fyrir tveimur ár-
um. Þar segir að á árunum fyrir
1980 hafi hagyrðingurinn og
netagerðarmeistarinn Tryggvi
Vilmundarson verið háseti á
Berki NK og þá hafi loðnan látið
bíða eftir sér eitt árið. Tryggvi
hafi þá ort um loðnuvandræðin
og afleiðingar þeirra og þar seg-
ir meðal annars:
Við bítum á jaxlinn og bölvum
í hljóði
því brátt fer hjá mörgum að rýrna
í sjóði.
Fógetinn kemur með kröfur og
skatta
og konurnar þurfa líka slatta.
Bræðslukarlarnir berja lóminn
og bankastjórarnir skella í
góminn,
því efnahagslífið fer allt úr
skorðum
ef loðnan bregst eins og síldin
forðum.
Bræðslukarlarnir
berja lóminn
ORT UM LOÐNUNA
Í Morgunblaðinu í lok október
1978 var talað við Þorstein, sem
þá var að landa 650 tonnum úr
Jóni Kjartanssyni SU hjá fiski-
mjölsverksmiðjunni í Örfirisey.
Aflinn fékkst í einu kasti á
loðnumiðunum hátt í 100 mílur
norður af Horni.
Fram kom í fréttinni að Þor-
steinn væri þá einn yngsti skip-
stjórinn á loðnuskipunum og lét
hann vel af fiskiríinu. Stanz-
laust mok þegar viðrað hafi og
mikið verið af loðnu. Á 10-20
mílna svæði hefði verið sam-
felld loðna, einn stór svartur
kökkur, eins og Þorsteinn orð-
aði það.
Landaði í
Örfirisey
STANZLAUST MOK
Morgunblaðið/RAX
Ungur skipstjóri Þorsteinn
forstjóri Eskju í brúnni árið 1978.