Morgunblaðið - 19.05.2021, Blaðsíða 15

15
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 19. MAÍ 2021
Sjónarspil Eldgosið í Geldingadölum á Reykjanesskaga sést víða að, m.a. frá Kjalarnesi, og eldbólstrarnir sem myndast yfir bullsjóðandi gosinu.Tilkomumikil sjón sem heillar marga.
Ólafur Þórisson
„Sjávarútvegur hef-
ur verið uppspretta
helstu tækniframfara
og nýsköpunar í hinu
íslenska hagkerfi og
samvinna fyrirtækja í
sjávarútvegi, vísinda-
samfélaginu og yfir-
valda hefur verið mikil
og öflug. Ísland hefur
náð einstökum árangri
síðustu áratugi á þessu
sviði og hefur þar jafnvel alþjóðlega
forystu, ekki síst í nýsköpun og verð-
mætasköpun sem tengist hinum
ýmsu hliðargreinum sjávarútvegs.
Þessi árangur hefur vakið athygli
víða, m.a. hjá erlendum fjárfestum
sem hafa í auknu mæli lagt fé í ís-
lensk fyrirtæki sem starfa í hlið-
argreinum sjávarútvegs.“
Þetta er ein niðurstaða í viðamik-
illi skýrslu um stöðu og horfur í ís-
lenskum sjávarútvegi og fiskeldi sem
unnin var af óháðum sérfræðingum
að beiðni Kristjáns Þórs Júlíussonar
sjávarútvegsráðherra. Í skýrslunni
kemur fram að fyrirtæki í hlið-
argreinum sjávarútvegs starfa á
margvíslegum sviðum; við þróun og
framleiðslu lífefna og lækningavara
úr sjávarfangi, þróun og framleiðslu
umbúða fyrir sjávarafurðir, þróun
vinnslu- og tæknilausna fyrir sjávar-
útveg. Árið 2018 var fjöldi ársverka í
fyrirtækjum 2.540 og námu sam-
anlagðar rekstrartekjur um 78 millj-
örðum króna.
615 milljarða verðmæti
Skýrslan er mikilvægt innlegg í
umræðuna um sjávarútveg, stöðu
hans og þá ótrúlegu möguleika sem
fyrir hendi eru á komandi árum.
Áætlað er að framleiðsluverðmæti
sjávarútvegs og tengdra greina hafi
verið um 332 milljarðar króna árið
2019 og þar af hafi verðmæti veiða og
vinnslu verið 260 milljarðar. Fram-
tíðin getur verið björt
því verðmætasköpun í
þessum greinum gæti
aukist í 615 milljarða
árið 2030. Reiknað er
með mestum vexti í
fiskeldi og hröðum
vexti í líftækni og ör-
þörungum. Með sífellt
aukinni tækni og bættri
nýtingu, ekki síst upp-
sjávarfisks, er hægt að
ná fram auknum verð-
mætum í vinnslu, þótt
ekki komi til aukning í
afla.
Skýrsluhöfundar telja að erfitt sé
að meta verðmætaaukningu í búnaði
og þekkingu en benda á að á síðustu
árum hafi orðið mikil þróun hjá þess-
um fyrirtækjum; nýjar vörur og
tækni komið fram svo sem vatns-
skurður, ný vinnslulína, ofurkæling,
nýr frystibúnaður fyrir uppsjávar-
fisk, ný hönnun á ísfiskskipum, nýjar
umbúðir og meiri rekjanleiki. „Þró-
unin mun halda áfram og næstu tíu
ár er reiknað með að fram-
leiðsluverðmæti nær tvöfaldist.
Mörg íslensk fyrirtæki hafa náð góð-
um árangri á erlendri grund og
byggist hann oft á öflugu samstarfi
við innlend fyrirtæki og krefjandi
heimamarkað. Ef vöxtur verður í
öðrum hlutum virðiskeðjunnar mun
það hafa bein áhrif á þróun á sviði
búnaðar og þekkingar.“
Hafi einhverjum ekki verið það
ljóst áður þá ætti enginn að þurfa að
efast um, eftir lestur skýrslunnar, að
sjávarútvegur hefur og verður afl-
vaki öflugrar nýsköpunar innan og
utan greinarinnar.
Millifærslur og gengisfellingar
Með fiskveiðistjórnunarkerfinu
hefur ekki aðeins verið lagður
grunnur að nýsköpun og auknum
verðmætum heldur hefur Ísland
skapað sér algjöra sérstöðu meðal
ríkja OECD þegar kemur að
greiðslum sjávarútvegsfyrirtækja
fyrir aðgang að auðlindum. Íslenskur
sjávarútvegur er sá eini sem borgar
meira til hins opinbera en hann fær
greitt úr opinberum sjóðum. „Sú
staðreynd að íslensk sjávarútvegs-
fyrirtæki geta staðist samkeppnina
jafn vel og raun ber vitni er annars
vegar merki um góða stjórn fisk-
veiða og fjárhagslegan styrk sjávar-
útvegs á Íslandi en einnig um bágt
ástand í fiskveiðum annars staðar.“
Sem sagt: Íslendingum hefur tek-
ist að byggja upp einhvern hag-
kvæmasta sjávarútveg heims, sem er
skattlagður sérstaklega á sama tíma
og flestar þjóðir halda úti umfangs-
mikilli opinberri aðstoð. Þessa rík-
isstyrktu starfsemi hefur íslenskur
sjávarútvegur staðist í harðri sam-
keppni á erlendum mörkuðum.
Það er því magnað að til séu
stjórnmálamenn sem tala og berjast
fyrir því að kollvarpa þessu kerfi og
veikja enn frekar samkeppnisstöð-
una með ofursköttum. Ó, hve sagan
gleymist fljótt.
Fyrir daga kvótakerfisins var út-
gerðar- og fiskvinnslufyrirtækjum
haldið við hungurmörk með milli-
færslum og gengisfellingum. Auð-
lindum var sóað og sóknarkerfi og
pólitísk miðstýring leiddi til offjár-
festingar sem síðar var mætt með
sérstökum úreldingarsjóði fyrir
fiskiskip. Olíusjóður niðurgreiddi ol-
íukostnað fiskiskipa og afurðalán
voru veitt til að styðja við útflytj-
endur. Framkvæmdastofnun ríkisins
veitti útgerðarfyrirtækjum sérstaka
fjárhagsaðstoð til að halda þeim á
lífi. Sveitarsjóðir héldu veikburða
bæjarútgerðum á lífi.
Kerfið allt var rotið – gegnsýrt af
millifærslum til að styðja við óhag-
kvæman og ósjálfbæran sjávarútveg.
Búin var til eins konar vítisvél þar
sem gengi krónunnar var eitt helsta
hagstjórnartækið og það fellt reglu-
lega. Gengisfelling, gengissig, geng-
isaðlögun urðu orð sem voru flestum
töm – hluti af veruleika íslensks
launafólks sem bar byrðarnar. Gjald-
eyrisafgreiðslur bankanna voru lok-
aðar þegar „leiðrétta“ þurfti gengið
til að halda óarðbærum atvinnu-
rekstri áfram í súrefnisvél. Árið 1980
hækkaði gengi dollars um liðlega
160% og á sex árum til 1986 féll krón-
an um tæp 600% gagnvart dollar.
Verðbólga var krónísk og át upp all-
ar kauphækkanir. Árin 1980 til 1982
var verðbólga alltaf yfir 50% og 1983
var verðbólga 84% og fór upp fyrir
100% á tímabili.
Auðvelt að eyðileggja
Dagar óarðbærs sjávarútvegs, of-
fjárfestingar, ofveiði og gengisfell-
inga eru fyrir löngu að baki. Með
kvótakerfinu var hægt en örugglega
sagt skilið við kerfi sem var fjár-
magnað með lakari lífskjörum al-
mennings. Nú er ekki tekist á um
það við ríkisstjórnarborðið eða í
þingsal hvort fella eigi gengi krón-
unnar um 10, 20 eða 30 prósent eða
auka niðurgreiðslur á olíukostnaði
fiskiskipa. Bæjarútgerðir íþyngja
ekki lengur sveitarsjóðum. Átökin
eru um hversu þungar álögur eigi að
leggja á sjávarútveg umfram aðrar
atvinnugreinar. Og að einu leyti er
þessi ágreiningur góður því hann er
merki um hversu vel hefur tekist til
við skipulag fiskveiðistjórnarkerf-
isins, sem er fyrirmynd annarra
ríkja sem eru með sjávarútveg í sam-
bandi við opinberar súrefnisvélar.
Skýrslan um stöðu og horfur í ís-
lenskum sjávarútvegi og fiskeldi,
leiðir í ljós mikinn styrk íslenskra
sjávarútvegsfyrirtækja en ekki síður
hve tækifærin eru mikil á komandi
árum í tengdum greinum. Við getum
leyft okkur að dreyma um ævintýri
um allt land. En það er auðvelt að
eyðileggja ævintýri og snúa eft-
irsóknarverðri stöðu í efnahagslega
martröð.
Eftir Óla Björn
Kárason
»Með stjórnkerfi fisk-
veiða hefur verið
lagður grunnur að ný-
sköpun og auknum verð-
mætum og Ísland skap-
að sér algjöra sérstöðu
meðal ríkja OECD.
Óli Björn Kárason
Höfundur er alþingismaður
Sjálfstæðisflokksins.
Sjávarútvegur – aflvaki öflugrar nýsköpunar
Framleiðsluverðmæti í sjávarútvegi*
*Sjávarútvegur og tengdar greinar – 2019 og spá 2030 í milljörðum kr.
200
150
100
50
0
2019
2030
Hráefni Vinnsla Fiskeldi Hliðar-
afurðir
Líftækni Búnaður
og þekking
Þörungar Örþörungar
145
180
170
125
30
40 35
5
30
115
25 20 18
1 26
H
ei
m
ild
:S
ta
ð
a
o
g
h
o
rf
u
r
í
ís
le
n
sk
u
m
sj
áv
ar
ú
tv
eg
io
g
fi
sk
el
d
i
Framleiðsluverðmæti
samtals
2019 2030
332
615Ma.kr.