Morgunblaðið - 22.07.2021, Síða 32

32 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 22. JÚLÍ 2021
Samkvæmt 1. gr. nú-
gildandi laga um Rík-
isútvarpið, fjölmiðil í al-
mannaþágu, skal
stofnunin m.a. leggja
rækt við íslenska
tungu, menningu, sögu
þjóðarinnar og menn-
ingararfleifð. Í mínum
huga og líklega í huga
margra annarra er eng-
in regla útvarpslaganna
mikilvægari en þessi og hana má
rekja efnislega óbreytta, a.m.k. aftur
til 3. gr. útvarpslaganna frá 1971. Er
ekki að efa að þetta sjónarmið var
einnig ofarlega í huga þeirra sem
beittu sér fyrir stofnun útvarpsins í
upphafi. Fátt var mönnum þá mik-
ilvægara en að halda við tungu og
menningararfleifð þjóðarinnar og
gætti þessa lengst af í starfi stofn-
unarinnar sem lagði metnað sinn í að
vanda málfar og efni. Þannig var
hver dagur í útvarpinu „Dagur ís-
lenskrar tungu“ eins og góður maður
hefur komist að orði. Þeir sem muna
þessa daga eða hlusta á gamalt út-
varpsefni endurflutt skynja að málfar
í Ríkisútvarpinu hefur breyst á
undanförnum áratugum. Við öðru er
ekki að búast enda munu það vera ör-
lög tungumála að breytast með tím-
anum þótt það gerist mishratt. Ís-
lensk tunga hefur varðveist furðulega
lítið breytt frá því hún varð fullmótað
ritmál á 12. öld og lengst af hefur það
verið metnaðarmál flestra að halda
tungunni sem minnst breyttri. Menn
hafa líka þóst skilja að tungan og
óslitinn bókmenntaarfurinn gera
landsmenn að þjóð, þjóð sem að sumu
öðru leyti er tilfinnanlega arflaus.
Nú er sótt að íslensku úr mörgum
áttum eins og kunnugt er. Kemur þar
margt til, þó einkum það að börn fá
ófullnægjandi máluppeldi, bæði á
heimilum og í leikskólum. Hellt er yf-
ir þau firnum af fjölmiðlunar- og
tölvuefni þar sem enskan ríkir nærri
einráð. Þessi aðsókn er í sjálfu sér
markmiðslaus og ekki öðru um að
kenna en vanrækslu þeirra sem
ábyrgð eiga að bera á máluppeldi
barnanna. Á síðustu árum hefur hins
vegar risið upp hreyfing sem hefur
það beinlínis að markmiði að breyta
íslenskri tungu „með handafli“ og
munu hugsjónaástæður
búa þar að baki. Fylg-
ismenn þessarar hand-
stýringarstefnu halda
því fram að íslenska sé
„karllægt“ tungumál og
komi það m.a. fram í
kynjakerfi málsins enda
sé karlkynið „ráðandi“
kyn í henni. Því er reynt
að fá fólk til þess að
temja sér það sem nefnt
hefur verið „kynhlut-
laust“ málfar eða „mál-
far beggja/allra kynja“
og felst í því að hvorugkyn er látið
vera almennt, hlutlaust kyn. Þetta á
þó einungis við um fleirtöluna þar eð
hreyfingin virðist eftirláta þeim sem
álíta sig vera hvorugkyns (en þeir
munu einhverjir vera) að nota eintölu
þess kyns um „sjálf sig“. Á það hefur
margsinnis verið bent, sem ætti
reyndar að vera óþarfi, að hugsjón
þessarar hreyfingar er byggð á mis-
skilningi og rekst hún á hefðbundna
málnotkun og þar með máltilfinningu
almennings. Að baki henni liggur sú
hugmynd að málfræðikyn og lífkyn
séu nánast eitt og hið sama en það er
alrangt og er um leið fallin um sjálfa
sig jafnréttishugsunin sem hreyf-
ingin byggir á. Allir sem hafa
óbrenglað málskyn vita að dauðir
hlutir eins t.d. hamar (kk.) og sleggja
(kvk.) hafa ekki sérstaka kyneig-
inleika. Þá vita þeir að sum orð um
lifandi kynverur hafa málfræðikyn
sem stangast á við náttúrulegt kyn
þeirra eins og t.d. fljóð, svanni, fress,
kapall og svarkur. Einnig eiga sum
hvorugkynsorð við lifandi verur af
báðum kynjum eins og t.d. grey, man
og tryppi og jafnvel eru til orð um lík-
amshluta sem einkenna gagnstætt
lífkyn. Loks má rifja það upp að karl-
mannsnöfn eins og Sturla, Órækja og
Skúta beygjast eins og algeng kven-
kynsorð. Vert er að hafa í huga í sam-
bandi við þennan fjölbreytileika og
stöðu karlkynsins sem almenns og
hlutlauss kyns í íslensku að í indóevr-
ópsku móðurtungunni (formóður
germanskra, rómanskra, slavneskra
og fleiri mála) munu upphaflega hafa
verið tvö málfræðikyn, annars vegar
„kyn“ orða um það sem lifandi er en
hins vegar „kyn“ dauðra hluta og
hugtaka. Þriðja kynið, kvenkynið,
mun hafa komið síðar til sögunnar og
þá þegið orð úr báðum deildunum
sem fyrir voru. Veit ég ekki til þess
að hvarflað hafi að nokkrum manni,
fyrr en nú á allra síðustu tímum, að
jafn- eða misrétti kynja og skapnaður
fólks hafi nokkuð haft með þá nýjung
að gera.
Beygingarkerfi íslenskra fallorða
og sagnorða er flókið miðað við það
sem gerist í mörgum öðrum tungu-
málum. Málið gerir því strangar kröf-
ur um samræmi með tölu og falli
nafnorða, lýsingarorða og fornafna
sem standa saman í setningum og um
sagnmyndirnar sem eru hornsteinar
setninganna. Einhver kynni að
spyrja: Af hverju ættum við að
burðast með svo flókið kerfi? Er ekki
oftast „útlátalaust að tala mál beggja
kynja?“ eins og pistlahöfundur einn
úr Árnastofnun hélt fram hér í
blaðinu á dögunum (vonandi þó í hálf-
kæringi). Svarið hlýtur að vera nei.
Útlátin eru einmitt þau að þetta mál-
far gerir tunguna að ónákvæmara
tjáningartæki og veiklar jafnframt
innri stýringu eða samræmi í henni.
Tilbúið dæmi um hið síðartalda eru
setningar eins og þessar: „Krakk-
arnir eiga frí í skólanum. Þau fóru út
að leika sér.“ Af sama meiði er orða-
lag eins og: „Komið þið sæl og bless-
uð, hlustendur góðir“, sem heyra má í
upphafi útvarpsþátta. Önnur veiklun,
sem aðeins hefur orðið vart við og
kann að stafa af þessu málfari, er
ósamræmi milli málfræðitölu og
sanntölu eins og í orðasambandinu
„21 menn“. Þá hefur einnig mátt
heyra í fréttum og umræðuþáttum
rask eins og það að nota hvorugkyn
fleirtölu þar sem hefð er fyrir að hafa
karlkyn fleirtölu í hlutlausri merk-
ingu, t.d. „fjögur særðust, slösuðust,
voru handtekin“ í stað „fjórir særð-
ust, slösuðust, voru handteknir“, þeg-
ar aðeins tala, en ekki kyn, skiptir
máli eða þegar ekkert er áður komið
fram um kyn þeirra sem sagt er frá.
Viðleitni sumra til að breyta málfari
sínu á þá leið að nota hvorugkyn fleir-
tölu í stað karlkyns fleirtölu í hlut-
lausri merkingu leiðir stundum til
kostulegra mistaka eins og þessara
sem heyra mátti fyrir skömmu í sjón-
varpsfréttum Ríkisútvarpsins:
„Spennan var hreint æsileg fyrir
lokaumferð b-riðils á Evrópumóti
karlalandsliða í fótbolta í kvöld:
Rússar, Finnar og Danir gátu öll
endað með jafnmörg stig …“ Loks
má minnast á þá baráttu sem sama
hreyfing heyr gegn orðinu maður í
merkingunni „manneskja“ en einnig í
hlutverki þess sem óákveðins for-
nafns. Þar sem orðið merkir oft
„karlmaður“ þykir varhugavert að
nota það jafnt um karla sem konur,
þ.e. um mannfólk án kyngreiningar.
Hefur þó verið bent á ýmis vandamál
sem skapast ef hróflað verður við
notkun þess, einkum í lögum og op-
inberum textum (sjá greinina „Mað-
ur í ógöngum“ í Morgunblaðinu
4.7.2021). Enginn getur séð fyrir til
hvers þetta glórulausa fikt við mál-
kerfið leiðir. Kannski hrynur beyg-
ingakerfi tungunnar á tiltölulega
stuttum tíma. Hver veit? Annað eins
mun hafa gerst í skyldum málum.
Málstýringarhreyfingin áðurnefnd
hefur komist til áhrifa í Ríkisútvarp-
inu eins og núorðið má heyra í út-
sendingum útvarps og sjónvarps og
lesa á heimasíðu þess. Mörgum hlust-
endum, bæði málfræðingum og leik-
um mönnum, hefur blöskrað þessi
„nýlenska“ í útvarpi allra lands-
manna og hafa kvartað yfir henni við
starfsmenn og málfarsráðunaut. Þær
umkvartanir hafa yfirleitt verið huns-
aðar, að mér hefur heyrst. Rík-
isútvarpið setti sér málstefnu 1985.
Þar sagði í upphafi: „Allt málfar í
Ríkisútvarpinu á að vera til fyrir-
myndar, og allt sem frá stofnuninni
kemur, á vandaðri íslensku, flutt með
góðum framburði.“ Nánar er slíkt
málfar þar skilgreint svo: „Vandað
mál er markvisst og felst í góðu orða-
vali, réttum beygingum, eðlilegri orð-
skipan, skýrri hljóðmótun, réttum
áherslum og eðlilegu hljómfalli sam-
fellds máls.“ Augljóslega er hér um
að ræða málverndarstefnu sem
byggð er á eðlilegum skilningi á 15.
gr. þágildandi útvarpslaga nr. 68 frá
1985 sem, eins og fyrr sagði, er efn-
islega óbreytt í núgildandi lögum um
Ríkisútvarpið. Nú hefur stofnuninni
verið sett ný málstefna, reyndar
ódagsett en líklega hefur það verið
árið 2019. Í henni segir að hjá stofn-
uninni starfi „málfarsráðunautur“ og
„málfarsráðgjafar“ sem „[upplýsi]
starfsfólk um málstefnu RÚV og
[fylgi] henni eftir. Á grundvelli mál-
stefnunnar [setji] þeir fram viðmið
sem starfsfólk RÚV [fari] eftir um
málsnið, orðaval, málnotkun og fram-
setningu á töluðu og rituðu máli.“
Ætla verður að núverandi málfars-
ráðunautur stofnunarinnar hafi sam-
ið málstefnuna, a.m.k. er hann þar
sagður bera ábyrgð á henni. Í inn-
gangi hennar segir svo um Ríkis-
útvarpið: „Það hefur ríkar skyldur
við íslenskt mál og því ber, sam-
kvæmt lögum um Ríkisútvarpið nr.
23/2013, að leggja rækt við íslenska
tungu.“ Þá segir í skjalinu að stofn-
unin hafi „fyrst og fremst málrækt að
leiðarljósi í málstefnu sinni en mál-
pólitík [sé] þó samofin henni.“ Þá sé
fylgt þessari skilgreiningu á mál-
rækt: „Undir málrækt fellur öll með-
vituð og skipuleg viðleitni til að laga
tungumál að nýjum aðstæðum með
því að mynda ný orð af innlendum
stofni eða laga erlend orð að beyg-
ingum og hljóðkerfi þess. Málrækt
getur líka náð til annarra tilrauna til
þess að gera málið hæfara til að þjóna
hlutverki sínu í samfélaginu.“ Þá seg-
ir enn fremur: „Þessi skilgreining er
ekki að öllu leyti í samræmi við fyrri
skoðanir á því hvað málrækt felur í
sér,“ þ.e.a.s „allt það sem kallað hefði
verið málhreinsun, málvernd og mál-
vöndun.“ Loks er þess að geta að í 1.
gr. málstefnunnar er vísað til samn-
ings mennta- og menningarmála-
ráðherra og Ríkisútvarpsins um fjöl-
miðlaþjónustu í almannaþágu
2016-2019. Í þessum samningi segir
svo m.a.: Ríkisútvarpið skal leggja
rækt við íslenska tungu. Kappkostað
skal að málfar í Ríkisútvarpinu sé til
fyrirmyndar og allt innlent efni sem
miðlað er sé á vandaðri íslensku.“
Hér má heyra greinilegan enduróm
af orðalagi málstefnunnar frá 1985.
Útvarpsstjóri hefur með skír-
skotun til upplýsingalaga verið
spurður um ýmis atriði varðandi mál-
far í útvarpinu, þ. á m. um það hvort
starfsmenn stofnunarinnar hafi feng-
ið leiðbeiningar eða fyrirmæli frá
málfarsráðunaut eða málfars-
ráðgjöfum um almennt, hlutlaust
málfræðikyn í íslensku eða um
grunnreglu íslenskrar setningafræði
um samræmi í tölu og kyni og hvort
útvarpið hafi mótað sér stefnu í því
efni. Svör hans við þeim atriðum eru
þessi: „Engin bein eða óbein, skrifleg
eða munnleg fyrirmæli hafa verið
gefin út um að nota skuli eitt tiltekið
málfræðilegt kyn til að gefa til kynna
kynhlutleysi. Starfsfólki er oft bent á
mikilvægi þess að gæta samræmis í
kyni, tölu og falli við beygingu fall-
orða og persónu, tölu, hætti og tíð við
beygingu sagnorða og í margvíslegu
samhengi.“ Enn fremur segir hann:
„Ríkisútvarpið hefur hvorki mótað
stefnu né gefið fyrirmæli um að halda
skuli í málvenju um að nota karlkyn í
umfjöllun þar sem tilefni getur verið
til að nota hvorugkyn eða jafnvel
kvenkyn í staðinn né heldur um að
nota hvorugkyn eða kvenkyn í stað
karlkyns.“
Ekki þarf frekar vitnanna við. Við
blasir að formlegri málstefnu út-
varpsins hefur verið breytt að und-
irlagi hugsjónahreyfingar. Horfið
hefur verið frá varðveislu- og mál-
verndarstefnunni frá 1985 en í henn-
ar stað tekin upp málbreyting-
arstefna eins og reyndar segir berum
orðum í hinni nýju málstefnu. Ekki
verður séð að sú stefna samrýmist
lögunum um Ríkisútvarpið heldur
virðist hún beinlínis fara gegn því
ákvæði 1. gr. þeirra „að leggja rækt
við íslenska tungu, menningu, sögu
þjóðarinnar og menningararfleifð“.
Er heldur ekki annað að sjá en að
hún brjóti gegn þjónustusamningi
mennta- og menningarmálaráðherra
við stofnunina. Þá hefur verið gerð
grein fyrir því hvernig hreyfingin
hefur leitast við að breyta málfari í
útvarpinu á síðustu árum í það sem
kallað hefur verið „kynhlutlaust“
málfar eða „málfar beggja/allra
kynja“ og loks því hvernig sú viðleitni
er fallin til þess að valda usla og
skaða á íslenskri tungu. Öruggar
heimildir eru fyrir því, andstætt því
sem segir í svörum útvarpsstjóra, að
málfarsráðunautur útvarpsins, sem
virðist fara fyrir hreyfingunni þar á
bæ, hefur um árabil lagt að starfs-
fólki þess að viðhafa þetta tilbúna
málfar þegar það talar í útvarpi eða
sjónvarpi. Svör útvarpsstjóra stað-
festa það jafnframt að stofnunin hef-
ur stórlega vanrækt lögboðna skyldu
að leggja rækt við íslenska tungu
þótt ætla megi af svörunum að því
valdi hirðuleysi en ekki ásetningur.
Loks er ekki annað að sjá en að út-
varpsstjóri hafi fengið rangar upplýs-
ingar um þessi atriði þegar hann
svaraði fyrirspurninni. Er nokkur
furða þótt margur spyrji sig og aðra:
Hvernig geta þessi firn hafa fengið að
viðgangast?
Nýlenska Ríkisútvarpsins
Eftir Pétur
Guðgeirsson »Við blasir að formlegri málstefnu útvarpsins hef-
ur verið breytt að undirlagi hugsjónahreyfingar.
Horfið hefur verið frá varðveislu- og málverndar-
stefnunni frá 1985 en í hennar stað tekin upp mál-
breytingarstefna eins og reyndar segir berum orð-
um í hinni nýju málstefnu. Ekki verður séð að sú
stefna samrýmist lögunum um Ríkisútvarpið heldur
virðist hún beinlínis fara gegn því ákvæði 1. gr.
þeirra „að leggja rækt við íslenska tungu, menningu,
sögu þjóðarinnar og menningararfleifð“.Pétur Guðgeirsson
Höfundur er fyrrverandi
héraðsdómari.
petrus@visir.is