Fréttablaðið - 10.12.2021, Blaðsíða 24

Sagnfræðinginn Jón Hjalta-
son mætti líta á sem sérleg-
an áhugamann um það sem
er á skjön og ratar almennt
ekki í ríkissögubækurnar. Í
ár gefur hann út þrjár glæsi-
legar bækur fyrir jólin hjá
útgáfunni Völuspá.
Bækurnar sem koma út í ár eru:
Ótrúlegt en satt, Markús, á flótta í
40 ár, öðruvísi Íslandssaga og svo
Þessir Akureyringar. Einnig kemur
út á ný Káinn, ævi og ljóð, sem
seldist upp allt of fljótt í fyrra.
Öðruvísi saga bæjarfélags
Ótrúlegt en satt er einstök sagn-
fræðibók þar sem Jón Hjaltason
grefur upp það sem er á skjön við
það sem við vitum. „Það er svo
margt sem ratar ekki í sögubæk-
urnar, ýmislegt sem er óvænt og
kemur á óvart. Þetta er saga Akur-
eyrar í öðruvísi ljósi, oft skemmti-
legu, stundum sorglegu, jafnvel
vandræðalegu, en ávallt fróðlegu
ljósi,“ segir Jón Hjaltason.
Bókin kemur í stóru og veglegu
broti og gegna ljósmyndirnar
veigamiklu hlutverki við að varpa
ljósi á söguna. Kaflarnir eru flestir
stuttir og lesvænir og eru margir
hverjir skrifaðir út frá ljósmynd-
unum. „Bókin hefst, ja, ekki alveg
með Helga magra Eyvindarsyni,
sem nam land í Eyjafirði. En það
liggur við. Svo fer ég í gegnum allt
fram til dagsins í dag.“
Heimildirnar fær Jón ýmist úr
skjalasöfnum eða ljósmynda-
bönkum og hefur hann ýmis-
legt forvitnilegt upp úr krafsinu.
„Þarna er til dæmis kafli um þá
furðulegu staðreynd að hitaveitan
á Akureyri varð til fyrir misskiln-
ing og eiginlega vanþekkingu. Svo
er líka langur kafli um sögu kalda
vatnsins hér, en staðreyndin er sú
að þrátt fyrir kaldavatnsskort á
sínum tíma, þá var ákveðið að bora
frekar eftir vatni úr Þelamörkinni
heldur en að drekka yfirborðs-
vatnið úr Gleránni, sem var mun
ódýrari kostur. Svo kemur í ljós að
vatnið í borholunni er síað vatn úr
Hörgá.“
Einnig veltir Jón fyrir sér hinum
ýmsu örnefnum sem hafa fest á
kennileitunum kringum Akureyr-
arbæ. „Sum hafa náð að festa rætur
á meðan önnur hafa gleymst.
Til að mynda höfum við Lista-
gilið sem hefur síðustu ár gengið
undir minnst fimm mismunandi
nöfnum, allt eftir þeirri starfsemi
sem þar var hverju sinni. Gilið
heitir tæknilega séð Grófargil, en
er kallað Listagilið. Þá hét það áður
Kaupfélagsgil eftir kaupfélaginu
sem var þar staðsett. Einnig hét
það Laugarskarð þegar þar var
sundlaug. Grútargil var það kallað
þegar þar var lýsisbræðsla og
fýluna lagði upp úr gilinu.“
Einstök ævisaga
Markús, á flótta í 40 ár, öðruvísi
Íslandssaga, er einstök ævisaga
Markúsar Ívarssonar sem lést árið
1923 á níræðisaldri og var eftir-
lýstur í fjörutíu ár frá árinu 1881.
„Þetta er mín tilraun til þess að
miðla sögu 19. aldar til nútíma-
lesanda með þægilegum, óvæntum
og lesvænum hætti.“ Jón velur sér
Markús sem eins konar glugga til
þess að skoða nánar samfélagið
sem Markús lifði og hrærðist í.
„Mér finnst við hafa stundum
einfaldað um of hvernig lífið raun-
verulega var á nítjándu öld. Þarna
eru hugtök og ýmis lífsviðhorf sem
við skiljum ekki í dag. Þetta er um
leið ævisaga manns og samtal við
lesanda sem skýrir Íslandssöguna í
hnotskurn. Þarna birtist líf alþýðu-
mannsins og um leið velti ég upp
ýmsum spurningum, sem mörgum
hverjum er varla hægt að svara.“
Jón rakst á Markús á sínum tíma
þegar hann var að skoða sögu
Akureyrar. „Ég rakst á þennan
mann í heimildunum en þessi
maður átti ótrúlega ævi. Ég hóf að
safna öllu sem ég fann um Markús
og fann margt fróðlegt í skjölum
sýslumanna, dómabókum og
bréfabókum. Hann virðist sífellt
hafa verið að gera einhver skamm-
arstrik og var yfirheyrður margoft.
Hann bjó á afskekktum stað og
dó á níræðisaldri eftir að hafa
verið eftirlýstur í fjörutíu ár. Það
er eiginlega ótrúlegt að hann hafi
lifað svona lengi á 19. öldinni og að
hann hafi komist upp með allt sem
hann framdi. Hann er gallagripur
á þessum tíma og á skjön við sam-
félagið. Hann er ekki sá eini sem
dansar á línunni, en hann er með
þeim grófustu.
Furðulegt nokk þá gefur saga
Markúsar okkur einstakt tækifæri
til að skoða stöðu kvenna á 19. öld.
Barneignir hans gefa okkur þetta
upplagða tækifæri. Og þá kemur
þessi óvænta staðreynd í ljós að
löggjafinn gerði sitt ítrasta til að
verja einstæðar mæður. Danski
kóngurinn velti fyrir sér flótta-
leiðum karla sem hvorki vildu
viðurkenna faðerni, léki vafi á
því, né heldur standa straum af
uppeldi barna sinna. Og hann
tuktaði þá til. En hvernig var svo
löggjöfin í framkvæmd? Um þetta
tek ég nokkur dæmi af konum er
eignuðust börn í lausaleik. Og hver
voru ráð þeirra þegar karlinn vildi
ekki gangast við barninu? Það er
skemmtileg spurning.“
Gerir stólpagrín
Þessir Akureyringar er þriðja
bókin í þessum bókaflokki. Um
er að ræða úrval grínsagna um
íbúa Akureyrar, bæjarins þar sem
góða veðrið var fundið upp, eins og
Jón orðar það. „Við erum óttalega
grobbin hér á Akureyri yfir því að
hér sé alltaf besta veðrið. Þá geri
ég óspart grín að því og öðru sem
bæjarbúar taka upp á. Ég vildi taka
þessa bók saman sérstaklega vegna
þess að nú eru Covid-tímar og þá
fannst mér mikilvægt að vekja upp
hlátur og bros.“
Vinsæl ævisaga Káins
Káinn, ævi og ljóð kemur svo út á
ný, en að sögn Jóns seldist bókin
upp allt of fljótt fyrir síðustu jól.
„Hugmyndin að baki bókarinnar
er svipuð og hjá Markúsi, að nota
ævisöguna til að varpa ljósi á hið
víðara samhengi, samfélagið sjálft.
Þannig er saga Káins í senn saga
skálds en einnig baráttusaga sam-
félags Vestur-Íslendinga undir lok
19. aldar og fram yfir 1930. Sjónar-
hornið er Káins, sem tók þátt í öllu,
en stóð þó ávallt á hliðarlínunni og
henti gaman að og kvað vísur.
Þá segir bókin frá baráttumálum
Íslendinga í Vesturheimi, en þeir
deildu um alla skapaða hluti.
Til dæmis var mikið deiluefni
hvar átti að reisa styttuna af Jóni
Sigurðssyni og hvort ætti að reisa
landnemunum minnisvarða.
Einnig var deilt um hvort Vestur-
Íslendingar væru Íslendingar eða
Kanadamenn, svo ekki sé minnst
á trúmálin sem gátu hitað menn
mjög og jafnvel klofið heilu fjöl-
skyldurnar í herðar niður. Það er
mjög gott að nota form ævisög-
unnar til að ná þessu víða sjónar-
horni og Káinn er fullkominn í
þetta hlutverk, til að rekja þessa
sögu í gegnum hann og varpa ljósi
á allt sem á gekk.“ n
Öðruvísi sögur
Jón er sagn-
fræðingur að
mennt og gefur
út þrjár nýjar
bækur á vegum
Völuspár.
FRÉTTABLAÐIÐ/
AUÐUNN
Þetta er um leið
ævisaga manns og
samtal við lesanda sem
skýrir Íslandssöguna í
hnotskurn. Þarna birtist
líf alþýðumannsins og
um leið velti ég upp
ýmsum spurningum,
sem mörgum hverjum er
varla hægt að svara.
Merkilegt er það við aðferð Jóns Hjaltasonar
hvernig hann getur lagst svo djúpt í heimildakönnun
sem hann hefur sýnilega gert, og leyft þó hvergi
rannsókninni að stela senunni af frásögninni.
Frásögn sem rekur ekki aðeins lífshlaup þessa
makalausa Markúsar, gripdeildir hans og barneignir,
heldur umfram allt samskiptasögu hans við íslenskt
samfélag. Samfélag þar sem svo óstýrilátur maður
gat þrátt fyrir allt tekið sér olnbogarými til að lifa
sínu ósamþykkta lífi. Stórmerkilegt!“
Helgi Skúli Kjartansson, sagnfræðingur
„Markús er spennandi og læsileg bók byggð á
vandaðri heimildavinnu. Bókin er mikilsvert framlag
til þekkingar okkar á kjörum og högum alþýðufólks á
Íslandi á 19. öld.“
Vilhelm Vilhelmsson, sagnfræðingur
„Skemmtilegur og fróðlegur lestur. Sá þarna líka margar
og merkilegar myndir sem ég hef ekki séð áður.“
Sigurður Jóhannesson, í bæjarstjórn Akureyrar
til margra ára og aðalfulltrúi
„Stórmerkileg bók.“
Árni Matthíasson, Morgunblaðinu
Káinn seldist upp í fyrra
en hefur nú verið endur-
prentaður.
Einstök ævisaga skálds og
baráttusaga Íslendinga í
Vesturheimi.
Völuspá útgáfa
Fyndnasta bók ársins
– án nokkurs vafa.
6 kynningarblað 10. desember 2021 FÖSTUDAGURBÓK AJÓL