Læknablaðið - 01.11.2022, Side 27

L ÆKNABL AÐIÐ 2022/108 503
semi slageininga og segaleysandi meðferð í æð (tissue plasminogen
activator, t-PA). Á árunum 1980 til 1985 var NIHSS-skalinn (National
Institutes of Health Stroke Scale) þróaður sem staðlaður matskvarði
á brottfallseinkennum eftir blóðþurrðarslag. Hann var notaður til
þess að meta árangur segaleysandi meðferðar við rannsóknir sem
voru að hefjast.5 Meðferðin fékkst samþykkt af bandaríska lyfja-
eftirlitinu eftir eina slembiraðaða rannsókn, sem er einstakt í sögu
lyfjaeftirlitsins. Notkun lyfsins hófst í Bandaríkjunum 1996 en í
kringum 1999 í Evrópu.
Enn ein varðan í meðferð slagsjúklinga var tilkoma sega-
brottnáms, æðainngrips sem beitt er þegar lokun verður í stærri
heilaslagæðum. Rannsóknir á árangri innæðameðferðar hófust
upp úr 1990. Upp úr aldamótum fór möguleg gagnsemi þessa inn-
grips smám saman að koma í ljós en það var svo um 2015 sem sýnt
var fram á óyggjandi árangur.6
Samhliða þessum framförum efldust rannsóknir á orsökum slag-
æðasjúkdóma í heila og leikur myndgreining þar eitt lykilhlutverk
ásamt öflugum taugaröntgenlæknum. Árið 1981 var tekið í notkun
fyrsta tölvusneiðmyndatækið hér á landi en sú tækni umbylti grein-
ingarvinnu tengdri slagi og öðrum heilaæðasjúkdómum Enn frek-
ari framfarir urðu þegar segulómrannsóknir komu til sögunnar hér
á landi árið 1991 en þær stórbættu bæði snemmgreiningu og mis-
munagreiningu heilaslags. Ljósi var varpað á mikilvæga áhættu-
þætti slags, svo sem þrengingar í hálsslagæðum (carotis stenosis) og
sýnt var fram á gagnsemi skurðaðgerða7 en fyrsta aðgerð á hálsslag-
æð (carotis endarterectomia) á Íslandi var gerð árið 1968.8 Athyglin
beindist einnig að hjartsláttaróreglu sem öðrum meginorsakavaldi
slagæðalokana og mikilvægi blóðþynningarmeðferðar.9
Þannig má sjá að mikil framþróun hefur orðið í meðferð
heilaslags á síðustu áratugum. Miðað við ritstjórnargrein Elíasar
Ólafssonar árið 1999 „Meðferð slags, morgunn nýs dags“ þar sem
hann fór yfir stöðu meðferðar,4 má segja að nú sé sannarlega risinn
nýr dagur í meðferðarmöguleikum hjá slagsjúklingum.
Vörðurnar þrjár
Slageining
Á síðustu tveimur áratugum 20. aldarinnar var vaxandi áhugi á
slageiningum sem hluta af meðferð bráðaslags. Slageining er sér-
hæfð eining innan sjúkrahúsa sem sinnir öllum þáttum í meðferð
sjúklinga með slag. Þar er lögð rík áhersla á að hefja endurhæfingu
Y F I R L I T S G R E I N
sem allra fyrst eftir áfall, gagnstætt því sem áður var. Starfsem-
in er þverfagleg og byggir á náinni samvinnu margra fagstétta,
ekki síst sérhæfðra hjúkrunarfræðinga, sjúkraþjálfara, iðjuþjálfa
og talmeinafræðinga. Slageining var fyrsta stóra framfaraskrefið
í meðferð slagsjúklinga og kom til löngu fyrir tíma segaleysandi
meðferðar eða segabrottnáms. Þessi nýju viðhorf í meðferð
slagsjúklinga féllu lengi í misjafnan jarðveg meðal lækna víða um
heim.
Framan af var þessi hugmyndafræði aðallega bundin við Norð-
urlönd og nokkur Evrópulönd. Þeir sem voru í forsvari fyrir þessa
nýju hugmyndafræði stóðu fyrir ráðstefnum sem haldnar voru
reglulega frá því um 1980. Smám saman breiddist þessi boðskapur
út og slageiningar urðu almennari í Evrópu. Um 1990 birtust sam-
anburðarrannsóknir sem staðfestu gagnsemi slagdeilda og var
fyrsta rannsóknin (1991) frá Noregi.3,c Fljótlega var tvenns konar
fyrirkomulag slagdeilda í umræðunni sem hvort tveggja skilaði
árangri. Annars vegar bráðaslagdeild sem tók á móti öllum með
bráðaslag strax við innlögn, án tillits til aldurs og alvarleika ein-
kenna, og hins vegar það að leggja sjúklinga fyrst inn á lyfjadeildir
og flytja síðan valinn hóp slagsjúklinganna á endurhæfingardeild
í líkingu við Grensásdeild Borgarspítala.
Árið 1988 var stofnuð sérhæfð taugalækningadeild við
Borgarspítalann, endurhæfingar- og taugalækningadeild. Starf-
semin fór fram í húsnæði sjúkrahússins á Grensási. Þar voru starf-
andi taugalæknarnir Einar Már Valdimarsson, Torfi Magnússon
og Finnbogi Jakobsson ásamt Ásgeiri B. Ellertssyni yfirlækni og
hafði slageiningin 15 rúm til umráða. Einar Már Valdimarsson,
taugasérfræðingur, kom heim úr sérnámi í Svíþjóð árið 1980. Þar
hafði hann kynnst vitundarvakningu um mikilvægi endurhæf-
ingar strax í bráðafasa slags. Einar Már réð sig til starfa á Grensás-
deild og hóf undirbúning að sérhæfðri slageiningu.10 Tauga-
læknarnir stóðu fyrir bakvakt við sjúkrahúsið og lögðu áherslu á
að sem flestir slagsjúklingar flyttust eins fljótt og fært var af bráða-
móttökunni á slageininguna. Í forgangi voru sjúklingar sem talið
var að ættu bestu endurhæfingarmöguleikana. Á þessum tíma
hafði Borgarspítali bráðavakt annan hvern dag á móti Landspít-
ala. Smám saman byggðist upp öflug slageining á Grensás þar sem
c Rannsóknin náði til 220 sjúklinga með bráðaslag. Þeim var slembiraðað á annaðhvort
sérhæfða slagdeild (n=110) eða almenna legudeild (n=110). Ári síðar voru 63%
slagdeildarsjúklinganna heima hjá sér, en 45% samanburðarhópsins; 25%
slagdeildarsjúklinganna voru látnir og 33% samanburðarhópsins.
Sjúklingur í endurhæfingu ásamt Þór Halldórssyni, fyrsta yfirlækni öldrunarlækningar-
deildar Landspítala og Guðrúnu Elíasdóttur, fyrstu deildarhjúkrunarkonu taugalækn-
ingadeildar Landspítala.
Grensásdeild Borgarspítalans sem upphaflega var hannað sem hjúkrunarheimili. Þar
var starfrækt endurhæfingadeild frá árinu 1973 en sérhæfð endurhæfinga- og tauga-
lækningadeild var opnuð í húsnæðinu árið 1988.