Fréttablaðið - 17.03.2023, Blaðsíða 43

Þrátt fyrir að þessi
skáldlega afstaða
Elíasar sé ekkert nýja-
brum á hún sér fáar
fyrirmyndir í íslenskri
nútímaljóðlist.
Birtingarmyndir prinsess­
unnar í ævintýrum, dægur­
menningu og stjórnmálasögu
er viðfangsefni verksins
Prinsessuleikarnir eftir Elf­
riede Jelinek.
tsh@frettabladid.is
Una Þorleifsdóttir leikstýrir Prins­
essuleikunum eftir Nóbelsskáldið
Elfriede Jelinek sem frumsýnt verð­
ur í Borgarleikhúsinu í dag, föstu­
dag. Í verkinu túlka leikkonurnar
Vala Kristín Eiríksdóttir, Birgitta
Birgisdóttir og Sólveig Arnarsdóttir
þrjár prinsessur úr ævintýrum og
raunveruleikanum; Þyrnirós, Mjall­
hvíti og Jacqueline Kennedy.
„Í verkinu er Jelinek að takast á við
og rannsaka þessa menningarlegu
hugmynd um prinsessuna sem við
getum sagt að gegnsýri samfélagið
að einhverju leyti. Þessar hugmyndir
sem prinsessan stendur fyrir eins og
hreinleiki, fegurð, hlýðni, taka ekki
pláss og gangast upp í einhverju
hlutverki. Hún skrifar verkið í fimm
þáttum en við veljum þrjá til að svið­
setja,“ segir Una.
Staða og ímynd prinsessunnar
Prinsessuleikarnir var upphaflega
sett upp í Hamborg í Þýskalandi árið
2002 og inniheldur nokkrar aðrar
prinsessur, þar á meðal Rósamundu
og Díönu prinsessu. Jelinek blandar
þannig prinsessum úr þjóðsögum og
ævintýrum saman við raunverulegar
konur úr vestrænni stjórnmálasögu.
„Hún er svolítið að rannsaka
þeirra stöðu og þeirra ímynd. Þú
getur hugsað það þannig að Mjall­
hvít og Þyrnirós standi fyrir ákveðn­
ar hugmyndir um kvenleika og hug­
myndir um ungar konur áður en þær
giftast. Þeirra líf endar í raun með
kossi á meðan líf Jackie Kennedy
hefst með kossi og því að hún flytur
í höllina með prinsinum. En svo deyr
prinsinn og hvað gerist þá? Í sögum
allra þessara kvenna er karlmaður
sem skilgreinir tilvist þeirra,“ segir
Una og bætir því við að hugmyndir
um karlmennsku séu einnig teknar
fyrir í verkinu.
Er eftirsóknarvert að vera prins-
essa?
„Þetta er góð spurning af því að
mörgu leyti eru stelpur og strákar
alin upp við prinsa og prinsessur
og maður yfirleitt skilgreinir sig
og staðsetur með eða á móti, ég er
ekki prinsessa eða ég er prinsessa.
Ef þú hugsar um einhvern eins og
til dæmis Kim Kardashian, er hún
ekki prinsessa? Eða Britney sem í
upphafi síns ferils er algjör prins­
essa. Hún er hrein, falleg, óf lekk­
uð, saklaus, kynferðisleg en ekki of
mikið, ómeðvituð um eigin kyn­
ferði. Svo um leið og hún stígur út
fyrir þann ramma og reynir að eiga
sig sjálf og verða eitthvað annað
heldur en er búið að segja henni
að hún eigi að verða þá verður ein­
hvers konar fall eða hrun.“
Britney og Miley
Að sögn Unu snýst verkið Prins­
essuleikarnir að stórum hluta um
það sem gerist í kjölfar slíkrar
óhlýðni prinsessunnar.
„Stóra spurningin er kannski
hvað gerist þegar við hættum að
hlýða eða hvað gerist þegar við
reynum að segja sögurnar okkar
sjálfar,“ segir hún.
Spurð um hvort þetta hafi ekki
einmitt gerst núna í bresku kon­
ungsfjölskyldunni þegar Harry
Bretaprins og kona hans Meghan
Markle ákváðu að segja skilið við
konunglegar skyldur sínar segir
Una:
„Já, það má líka alveg spyrja
sig í tengslum við umræðuna um
Meghan að hún er náttúrlega
óhlýðin, og þar af leiðandi stjórn­
ast umræðan af því. Alveg eins og
með Britney, Miley Cyrus eða þær
konur sem stíga einhvern veginn út
fyrir þann ramma sem þeim hefur
verið settur.“
Ólík æviskeið prinsessunnar
Verkið var f yrst sett upp f yr ir
rúmum tuttugu árum, finnst þér
það enn eiga erindi?
„Já, mér finnst það, mér finnst
þessar hugmyndir enn vera til stað­
ar. Þessi hugmynd um prinsessuna
sem ímynd eða sem einhvers konar
hugmynd um konu sem er leikin á
ákveðinn hátt. Allar þessar hug­
myndir um viðfangið; get ég verið
viðfang og gert mig sjálfa að við­
fangi eða er ég alltaf gerð að við­
fangi af einhverjum öðrum? Mér
finnst þetta vera spurningar sem
eru mjög ríkjandi í þessari fjórðu
bylgju femínisma sem snýst mikið
um eignarhaldið á birtingarmynd­
inni.“
Una segir hlutverkin þrjú, Þyrni­
rós, Mjallhvít og Jacqueline Kenn­
edy standa fyrir ólíkar birtingar­
myndir prinsessunnar. Þá segir hún
leiktexta Elfriede Jelinek vera mjög
óhefðbundinn.
„Þessi texti er eins og ljóð. Hún
leikur sér mikið með tungumálið
og merkingu þess, hugtök og húmor.
Þannig að þetta er ekki hefðbundið
leikrit, það eru ekki hefðbundin
atriði þar sem fólk talar saman. Ég
held að maður skynji þetta verk
bara með undirmeðvitundinni af
því hún er að takast á við svo stór
hugtök,“ segir Una. n
Að vera eða vera ekki prinsessa
BÆKUR
Áður en ég breytist
Elías Knörr
Útgefandi: Mál og menning
Fjöldi síðna: 91
Þorvaldur S. Helgason
Elías Knörr er einstakt skáld á
íslenskan mælikvarða. Hann er
fæddur og uppalinn í Galisíu en
hefur verið búsettur á Íslandi í
meira en áratug og yrkir aðallega á
íslensku. Það er þó ekki þjóðernið
sem gerir Elías svo sérstakt skáld
heldur fyrst og fremst næmni hans
fyrir ljóðrænu tungumálsins og
frjósemi texta hans sem á sér engan
líka meðal íslenskra skálda.
Elías vakti mikla athygli fyrir
fyrstu ljóðabók sína á íslensku,
Sjóarinn með morgunhestana
undir kjólnum, sem kom út 2010 og
var ekki bara eitt fyrsta dæmið um
íslenskar innflytjendabókmenntir
heldur ein sterkasta hinsegin ljóða­
bók nýja árþúsundsins  en báðar
þessar bókmenntagreinar  hafa
verið af skornum skammti hér.
Ljóðrænn veruleiki
Áður en ég breytist er þriðja ljóða­
bók Elíasar á íslensku og fylgir eftir
ljóðakverinu Greitt í liljum frá
2016. Ljóð Elíasar sækja ekki í per­
sónulega reynslu eða innra líf ljóð­
mælanda heldur skapa sinn eigin
skáldlega  veruleika úr knöppum
setningum og sterkum ljóðmynd­
um svo minnir á ímagismann, eina
höfuðstefnu módernismans í ljóða­
gerð á 20. öld.
Þetta má sjá strax í fyrstu tveim­
ur ljóðlínum bókarinnar: „Ljósblá
og skýjuð sköp / sváfu á himn­
inum“ (bls. 11). Þessar línur eru
bein vísun í kápumynd Áður en ég
breytist þar sem má sjá hin skýjuðu
sköp á fallega ljósbláum bakgrunni.
Þrátt fyrir að þessi skáldlega
afstaða Elíasar sé ekkert nýja­
brum á hún sér fáar fyrirmyndir í
íslenskri nútímaljóðlist sem und­
anfarin ár hefur einkennst af hinu
persónulega ljóði þar sem skilin á
milli ljóðmælanda og skálds eru
grunn eða lítil sem engin. Í ljóðum
Elíasar tekur skáldið ekki sjálft til
máls heldur skrifar gjarnan í gegn­
um ýmsa karaktera, lífs eða liðna.
Raddir að handan
Í Áður en ég breytist er hin dular­
fulla Evgenía sögumaður og er
ritunarsaga bókarinnar nokkuð
forvitnileg eins og kemur fram
í nýlegu viðtali mínu við Elías í
Fréttablaðinu:
„(…) bækur mínar eru svo sem
hlaðnar af mismunandi röddum.
Það eru margir karakterar eða per­
sónur sem koma fram en hér er
aðallega ein kona. Hún heitir eða
kallast Evgenía sem þýðir „sú vel
borna“ á grísku.“
Elías kveðst hafa notað  spírit­
isma við skrif bókarinnar og segir
anda áðurnefndrar Evgeníu hafa
skrifað í gegnum sig. Ekkert af
þessu er þó auðséð við lestur bók­
arinnar og Evgenía er hvergi nefnd
á nafn fyrir utan stutta skýringu
á kólófón­síðu. Þá er vel hægt að
njóta skáldskaparins án þess að
vera meðvitaður um „kuklið“ sem
liggur að baki honum.
Svo sterk eru ljóð Elíasar að þau
standa algjörlega fyrir sínu hvort
sem maður „skilur“ þau eða ekki.
Ljóðmálið er í senn kjarnyrt og
margrætt og þarna eru nokkrar
línur sem eru með þeim eftir­
minnilegustu sem undirritaður
hefur lesið á íslenskri tungu.
Lesendur eru hvattir til að gefa
sér góðan tíma í lesturinn og hér
sannast það sem á við um sannan
skáldskap, að því meiri tíma sem
maður gefur hverju ljóði, því meira
fær maður til baka. Að sama skapi
væri ef laust hægt að eyða mörgum
stundum í að velta fyrir sér bók­
menntalegum tilvísunum verksins
sem ná allt frá Benedikt Gröndal
til heimsendafrásagna Biblíunnar.
Undirritaður er þó ekki nógu vel að
sér í bókmennta­ og trúarbragða­
sögu til að reyna slíkt.
Tungumál og erótík
Áður en ég breytist  leikur sér að
tungumálinu eins og sjá má víða í
bókinni:
„Höfundurinn hrasaði / ofan í
bræðsluofninn / meðan tungu­
málið brann / til svartra kola“ (bls.
68).
Þá má finna ýmis nýyrði svo sem
nafnorð sem hefur verið breytt í
sagnir „við túristumst“ og að „spor­
baugast“ auk lýsingarorða eins og
„plómublómafróma frúin“.
Að lokum verður að nefna að
bókin er ein besta nýlega birtingar­
myndin á erótískum og hinsegin
skáldskap í íslenskri ljóðlist. Elíasi
tekst að gera hið holdlega bæði
óvænt og skáldlegt sem er síður en
svo sjálfgefið enda eiga erótísk ljóð
það oft til að verða klén og bitlaus.
Hér hins vegar leiftrar skáldskapur­
inn: „brjóst mín / fjarverandi hvít­
plómur / titruðu í munaðarleysi“
(bls. 87). n
NIÐURSTAÐA: Kraftmikil og
kjarnyrt ljóðabók þar sem
gaman er að týna sér í margræðni
textans.
Að breytast í skáld
Una Þorleifsdóttir, leikstjóri Prinsessuleikanna, segir leikrit Nóbelsskáldsins Elfriede Jelinek vera mjög óhefðbundið
í eðli sínu og meira í ætt við ljóð en hefðbundinn leiktexta. FRÉTTABLAÐIÐ/ERNIR
tsh@frettabladid.is
Íslensku myndlistarverðlaunin
voru veitt í gær í Iðnó. Alls var sex
verðlaunum og viðurkenningum
úthlutað en aðalverðlaunin, mynd­
listarmaður ársins, féllu Hrafnkeli
Sigurðssyni í skaut fyrir sýninguna
Upplausn í Auglýsingahléi Billboard,
í samstarfi við Listasafn Reykjavíkur
og Y gallerí. Sýningin var sett upp á
yfir 450 auglýsingaskjáum Billboard
víðs vegar um höfuðborgarsvæðið og
í umsögn dómnefndar segir: „Það er
mat dómnefndar að með því að nýta
auglýsingaskiltin hafa Hrafnkell og
f leiri opnað nýja leið til að miðla
myndlist.“
Auk Hrafnkels hlaut Ásgerður
Birna Björnsdóttir hvatningarverð­
laun fyrir sýninguna Snertitaug í
Listasafni Reykjavíkur og heiðurs­
viðurkenningu myndlistarráðs hlaut
Ragnheiður Jónsdóttir fyrir einstakt
framlag til íslenskrar myndlistar.
Viðurkenningar fengu Æsa Sigur­
jónsdóttir og Bryndís Snæbjörns­
dóttir/Mark Wilson fyrir útgefið
efni fyrir bókina Óræð lönd: samtöl
í sameiginlegum víddum, Listasafn
Reykjavíkur fyrir áhugaverðasta
endurlitið fyrir sýninguna Erró:
Sprengikraftur mynda, Mynd­
höggvarafélagið í Reykjavík fyrir
áhugaverðustu samsýninguna fyrir
Hjólið V: Allt í góðu.
Tilgangur Íslensku myndlistar­
verðlaunanna er að vekja athygli
á því sem vel er gert á sviði mynd­
listar og heiðra þau verkefni sem
hafa skarað fram úr á liðnu ári en
Myndlistarráð hefur umsjón með
verðlaununum. n
Hrafnkell valinn
myndlistarmaður
ársins 2023
Hrafnkell Sigurðsson er fæddur árið
1963. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
FRÉTTABLAÐIÐ MENNING 1517. MARS 2023
FÖSTUDAGUR