Jökull - 01.01.2020, Síða 85

Guðmundsson and Björnsson
∼100 m lower in elevation. Since the turn of the 21st
century, both outlets have retreated considerably, at a
varying rate. A recent thickening of their snouts was
noted in 2015–2017 (Belart, pers. comm. 2019).
From 1880 to 2011, Kvískerjajöklar lost 37% of
their area. The average annual specific mass loss was
-0.4 m a−1 w.e., almost two times higher than for the
neighbouring Kotárjökull, which lies 200 m higher on
the slopes of Öræfajökull, and 2/3 of the specific loss
of Breiðamerkurjökull, of 0,58 km3 a−1 w.e. in the pe-
riod 1890–2010 or -0,64 m a−1, which extends down
to sea level (Guðmundsson et al., 2012, 2017).
Acknowledgements
We gratefully acknowledge many fruitful discus-
sions with the Kvísker brothers, Flosi, Sigurður, Helgi
and Hálfdán Björnsson. We gratefully thank Tómas
Jóhannesson for advice on the study and David Evans
for useful comments. The study was partly financed
by the Kvísker Fund and Friends of Vatnajökull Asso-
ciation (www.friendsofvatnajokull.is).
Ágrip
Lítið hefur verið tekið saman um breytingar á jökl-
unum í hlíðum Öræfajökuls ofan við bæinn Kvísker.
Í þessari grein, þar sem þeir eru nefndir Nyrðri- og
Syðri-Kvískerjajöklar, rekjum við hvernig jökultung-
urnar hafa breyst, auk þess að áætla flatarmáls- og
rúmmálsbreytingar frá hámarksstöðu á litlu ísöld til
2011. Af nokkrum rituðum heimildum má álykta að
þessir jöklar hafi þegar verið búnir að ná hámarks-
stærð á 18. öld. Þar er stuðst við lýsingar í skrif-
um Sveins Pálssonar, náttúrufræðings, en einnig legu
fremstu jökulgarða.
Sveinn Pálsson gekk á Öræfajökul við þriðja
mann í ágúst 1794 og lýsir jökulgarði utan á hól sem
jökullinn hafði þá hopað örfáa faðma frá (Sveinn Páls-
son, 1945; Flosi Björnsson, 1957). Garður þessi er í
um 750 m hæð vestan í Sveinshöfða og mætti kalla
„jökulgarð Sveins“. Sveinn segir einnig í dagbók sinni
að gilið vestan við Kvísker nái upp að jöklinum. Til
þess að svo megi vera þurfti jökullinn að fylla Rótar-
fjallsgljúfur og ná yfir syðri brún þess því annars hefði
Sveinn ekki séð til hans frá láglendi. Á brún gljúf-
ursins í um 550 m hæð eru jökulgarðar og grunnir
vatnsfarvegir sem geta stutt athugasemd Sveins. Má
ætla að jökullinn hafi hvílt nokkuð tíma á brúninni
en jafnframt gengið þar fram og aftur nokkrum sinn-
um. Fjalllendið ofan Kvískerja er giljótt og til þess að
komast að jöklinum ráða gljúfrin leiðarvali. Sveinn
Pálsson minnist hins vegar hvorki á gljúfur eða hindr-
anir á leið hans á Öræfajökul 1794. Það gæti bent
til þess að Rótarfjallsgljúfur hefi verið undir ís og því
ekki sú hindrun og það varð eftir að jökull hvarf úr því.
Ystu jökulgarðar við Múlagljúfur eru í 360–380 m
hæð y.s.
Venjulega eru íslenskir jöklar sagðir hafa náð há-
marksstærð um 1890. Á það almennt við um stærstu
jöklana en ýmislegt bendir til að brattir jöklar hafi
náð hámarksstöðu fyrr. Nefna má frásagnir um að
Hrútárjökull hafi verið stærri um 1830–1840 en síðar á
19. öld, en þeim fróðleik héldu bræðurnir á Kvískerj-
um til haga og birtu m.a. í Jökli. Þó að lýsingar á
legu Kvískerjajökla á 19. öld séu fáar má ætla að jök-
ultungurnar hafa verið af svipaðri stærð fram á síð-
ustu áratugi hennar og náð niður í Rótarfjallsgljúfur
og Múlagljúfur. Af lýsingu enska trúboðans Ebeneser
Henderson, sem fór um Öræfasveit árið 1815, er ljóst
að þá lá ísinn í gljúfrunum. Þorvaldur Thoroddsen
(1894) segir mjallhvíta, mjóa jökultungu ná í botn
Múlagljúfurs. Talsverðar breytingar urðu á syðri tung-
unni nálægt 1900 og samkvæmt Flosa Björnssyni
(1957) geta honum eldri menn þess að jökullinn hafi
enn verið við brún Rótarfjallsgljúfurs um 1870–1880
en ekki náð að fremstu jökulöldunni. Jökullinn mun
hafa eyðst hratt nálægt aldamótunum 1900 en hopað
alveg úr gljúfrinu um 1930. Jökultotan í Múlagljúfri
tók einnig að eyðast upp úr 1930 og hvarf þaðan á fá-
um árum.
Kort danska herforingjaráðsins af Öræfajökli frá
árinu 1904 sýnir Múlagljúfur en ekki Rótarfjallsgljúf-
ur. Þar verður ekki annað séð en að sléttur jökull hafi
náð niður í ∼500 m hæð. Landmælingamennirnir fóru
hins vegar ekki um Kvískerjafjöllin, heldur drógu þeir
landslagið upp eftir bestu ágiskun. Það gerðist víð-
ar meðan landmælingarnar fóru fram (Ágúst Böðv-
arsson, munnleg heimild, árið 1994). Flosi Björns-
son (1998) segir jökulinn hafa teygt sig niður í botn
Múlagljúfurs á fyrstu áratugum 20. aldar. Ljósmynd-
ir í safni Kvískerjasystkina frá um 1930 og frá Graf
Zeppelin loftfarinu (31. júlí 1930) sýna að á þeim tíma
82 JÖKULL No. 70, 2020