Jökull - 01.01.2020, Síða 126

Jökulsá á Breiðamerkursandi
legt er að draga ályktanir um eldri farvegi, frá 18. öld
eða fyrr. Það er eins líklegt að setframburður árinn-
ar og annarra kvísla sem runnu frá jökuljaðrinum hafi
fyllt eldri farvegi á meðan jökullinn gekk fram eða lá
fram á fremstu öldur.
Farvegir árinnar sem nú eru sýnilegastir hafa
myndast á 19. öld eða síðar. Fyrst á korti úr strand-
mælingunum (síðari) á árunum 1800–1818 eru nægi-
lega nákvæmar lýsingar til að álykta hvar áin rann um
1813 (Frisak 1813; Haraldur Sigurðsson 1978). Út frá
yngri kortum og ritlýsingum Flosa Björnssonar (1993)
og annarra höfunda, hafa farvegirnir verið kortlagð-
ir. Kortið sem er kynnt hér (3. mynd) sýnir þekkta
farvegi sem mynduðust á meðan Breiðamerkurjökull
gekk fram á 19. öld, og eftir að hann tók að hopa á
fyrstu áratugum 20. aldar og áin settist í fastan farveg.
Bent skal á að strandrof hefur eytt fremsta hluta far-
veganna. Farvegirnir eru ýmist markaðir eftir bökkum
eða metnir sem misbreiðar ræmur frá jökulgörðum að
sjó. Því gögn leyfa oft ekki að ákvarða nákvæmlega
einstaka farvegi heldur aðeins á hvaða svæði áin rann
um á tilteknum tímum. Sumir farveganna hafa einnig
horfið í seinni tíma framburðarset, frá Jökulsá sjálfri
eða smærri kvíslum, þ. á m. farvegurinn frá 1813.
Á 3. mynd eru tveir grænir punktar. Sá sem er
vestan við Jökulsá sýnir hvar gamla sæluhúsið, sem
nefnt var Nýgræðnahúsið, stóð á Breiðamerkursandi,
frá 1926 til 1970. Sá sem er austan við Jökulsá er stað-
setning slysavarnaskýlis (sæluhús) sem stóð á eystri
bakkanum frá 1948 fram yfir 1980 (Sigríður G. Björg-
vinsdóttir 2019). Ástæðan fyrir því að punktarnir eru
settir þarna er sú að Flosi Björnsson (1993) vitnar
stundum til þessara skýla þegar hann vísar til hvar áin
rann. Þeir eru því hugsaðir sem viðmið.
Tilfærslur Jökulsár og farvegir
1813 – Á árunum 1801–1818 fóru fram strandmæl-
ingar á vegum dönsku stjórnarinnar (rentukammer),
til að fá sem réttustu mynd af Íslandsströndum, með
sjókort í huga. Á árunum 1812–1813 fóru mælingar
fram á Suðausturlandi. Þegar kort rentukammersins
er lagt yfir nákvæmt LiDAR-landlíkan kemur í ljós að
á þessum tíma rann Jökulsá á að giska 1,5 km vestan
við núverandi farveg (Frisak 1813; Haraldur Sigurðs-
son 1978).
1815 – Trúboðinn Ebenezer Henderson (1784–
1858) reið Jökulsá, þann 8. september þetta ár var Jök-
ulsá horfin úr venjubundnum farvegi, en hafði þó ver-
ið þar átta dögum fyrr (Henderson 1957). Áin rann í
mörgum álum, rúman mílufjórðung vestar (∼0,4 km).
Ef venjubundinn farvegur var nálægt þeim sem Jök-
ulsá rann í tveim árum fyrr mun hún hafa flutt sig á
svipaðar slóðir og árið 1892.
1839 – Þegar Björn Gunnlaugsson (1844) mældi
Breiðamerkursand árið 1839 rann áin á svipuðum stað
og 1813 eða lítillega austar. Á korti Björns er strand-
lengjan og landið við Breiðamerkursand byggt á korti
rentukammersins en öðrum árkvíslum, þjóðleiðinni,
bæjum og örnefnum bætt við. Flosi (1993) hefur orð á
að áin hafi legið vel við mælingum Björns Gunnlaugs-
sonar en getur hins vegar ekki um kort rentukammers-
ins. Má telja Jökulsá annað hvort hafa runnið á
svipuðum stað árið 1839 og 1813 eða, sem líklegra
er, að Björn hafi stuðst við upplýsingarnar á korti
rentukammersins.
1860 – Flosi (1993) segir: „ ...eða um 1860 mun
Jökulsá hafa runnið á aurunum milli núverandi far-
vegs hennar og Stemmufarvegs, þó víst ekki lengi“.
1869 – „Í sömu mund breytti Jökulsá á Breiða-
merkursandi farvegi sínum, og flutti sig austur fyrir
þennan jökultanga, og samlagaði sig svonefndri Veð-
urá“, (Norðanfari 1870).
1871–1873 og 1874–∼1890 – Um þessi ár seg-
ir Flosi (1993): „Jökulsá er sögð hafa fallið í tveim
stórum álum en allskammt á milli þeirra. Mun hún
á næstu árum eða jafnvel fram að 1890 hafa flæmst
nokkuð öðru hverju um svæðið frá aurunum, spöl-
korn austan við núverandi skýli slysavarnafélagsins
og nokkuð vestur fyrir núverandi Jökulsárfarveg.“
1891 – Aðalvatnsmagn Jökulsár á svipuðum stað
og nú en í mörgum álum. Einnig voru minni kvíslar í
farvegum nokkru vestar (Flosi Björnsson 1993).
1892 – Þetta ár féll Jökulsá í vestri farveginum en
færði sig síðan aftur austar, þar sem hluti hennar rann
á sama tíma (Flosi Björnsson 1993). Þessi farvegur
er á svipuðum slóðum og áin rann um 1813, um einn
til 1,5 km vestan við núverandi farveg. Flutti sig síðan
aftur austur þar sem hún var þegar Þorvaldur Thorodd-
sen kom 1894.
1894 – Þegar Þorvaldur Thoroddsen (1959) fór
JÖKULL No. 70, 2020 123