Jökull - 01.01.2020, Page 127

Snævarr Guðmundsson og Helgi Björnsson
um Breiðamerkursand árið 1894, var áin á því svæði
sem hún átti eftir að renna allt til 1912 og svo síð-
ar. Þorvaldur segir: „Um það bil fjórðung mílu frá
Vestri-Stemmu rennur Jökulsá í djúpum farvegi til
sævar. Hún breytir oft farvegi, flæðir stundum um
mikil svæði, en rennur stundum þröngt. ...Bakkar far-
vegsins eru 15 m háir. Fjarlægðin á milli bakkanna
er á að giska 1500 álnir. ...Áin fellur ekki um allan
farveginn en rennur í stokk með vesturbakkanum.“
1904 – Samkvæmt herforingjaráðskortunum
(DGS 1905) rann Jökulsá í einum ál árið 1904 og var
útfallið austan við Esjufjallarönd (Svartarönd). Kom
áin undan jöklinum á einum stað, um 0,78 km vestan
við núverandi útfall árinnar og kvíslaðist í þrjá ála
við ósinn, í stefnu á núverandi ós. Kort herforingja-
ráðsins sýnir farveg árinnar um aldamótin 1900. Eftir
ljósmyndum danska þjóðfræðingsins Daniel Bruun
(1856–1931) að dæma (4. mynd) kom áin fram und-
an austanverðri Esjufjallarönd, tveim árum fyrr. Á
þessum tíma var Háalda vestri, sem er fremsta jökul-
alda (endagarðurinn) vestan núverandi farvegar, ekki
mynduð. Þessi alda, sem hefur oft verið tengd við
lok litlu ísaldar, tók að myndast eftir 1906 og fram
yfir 1933, þegar jökullinn lá ofan á henni (Hálfdán
Björnsson, munnleg heimild, 26. september 2011).
Þarna var Esjufjallarönd og má sjá ummerki hennar
allt að 3 km vestur fyrir núverandi farveg.
1912–1913 – Jökulsá flutti sig um 2,1 km til aust-
urs og tók að renna í Stemmu en færði sig aftur vestur,
innan við fremstu öldurnar árið eftir. Þessar breyting-
ar gerðust sama ár og gangur var í jöklinum austan
við Jökulsá. Útfall árinnar var spölkorn austar á með-
an hún rann í Stemmu og kom hún þá raunar út úr
jöklinum á nokkrum stöðum (Flosi Björnsson 1993,
1998).
1921 – Jökulsá flutti sig enn á ný austur í Stemmu,
allavega meginhluti hennar. Flutti sig þó fljótlega og
rann vestan við bakkann sem skýli Slysavarnafélags-
ins stóð á (eystri grænn punktur á korti). Á árunum
1919–1920 var einnig gangur í jöklinum við Esju-
fjallarönd og þykknaði hann þar (Flosi Björnsson
1993, 1998).
1922 – Jökulsá rann um 0,5–1 km norðaustur af
núverandi farvegi (svipað og 1894). Þá er áin kom-
in í þá breiðu lægð sem liggur á milli hárra bakka
(sem Þorvaldur Thoroddsen gat um) og þar sem nú-
verandi farvegur er. Meðan áin var þarna svarf hún
öðru hverju úr bakkanum að austan, uns hún fór að
grafa sig niður (Flosi Björnsson 1993).
1927 – Mikill gangur í Breiðamerkurjökli „ ...upp
af og umhverfis upptök Jökulsár og gekk jökullinn
fram á þessu svæði og áin langt umfram ófær. Kem-
ur út undan jöklinum í mörgum útföllum á löngu
svæði.“ (Söguþættir landpóstanna). Miklar stórrign-
ingar á undan. „...um eins km breitt vatn. Eftir ís-
jökum að dæma mun meðalvatnsdýpið þar ekki hafa
verið minna en hátt á annan metra“ (Flosi Björnsson
1993). Enn sjást jökulker eftir ísjaka í farveginum og
er líklegast að þau séu afleiðing af þessu hlaupi, sem
átti sér stað 7. september 1927 (5. og 6. mynd). Eft-
4. mynd. Jökulsá á Breiðamerkursandi og frambrún Breiðamerkurjökuls árið 1902. Þessi farvegur er enn sjá-
anlegur á Sandinum. Takið eftir manni og hesti til hægri. – Jökulsá á Breiðamerkursandi and the terminus of
Breiðamerkurjökull outlet glacier, in 1902. This river bed is still visible at the ’Sandur’ plain. Notice the rider
to the right of the river. Ljósm./Photo: D. Bruun.
124 JÖKULL No. 70, 2020