Heima er bezt - 01.12.2004, Blaðsíða 18

veikinni, virðist ekki hafa liðið nema
3 til 4 sólarhringar frá smiti þar til
sjúklingurinn veiktist.
Þessi ægilega pest virðist ekki vera
útdauð enn, því að hún stingur sér
niður víða í heiminum, eins og
Austurlöndum og sumstaðar í
Ameríku.
Tilgátur hafa komið upp um að
fuglaflensan sé eitt afbrigði af svarta
dauða.
Þar sem rottur hafa verið taldir
helstu smitberar svarta dauða, hlýtur
maður að leiða hugann að því hvort
þær hafi verið búnar að taka sér
bólfestu hér á landi þegar fyrri
faraldrarnir gengu. Frá miðri 18. öld
segir frá því í Ferðabók Bjarna Páls-
sonar og Eggerts Ólafssonar, að
rottur hafi verið undir Jökli og getið
um skip sem strandaði þar skammt
fyrir utan og rotturnar synt í land. A
þessum tímum voru einu samgöngur
við önnur lönd á sjó, þess vegna er
alls ekki loku fyrir það skotið að
rottur hafi komið til landsins af og til
eða orðið landlægar á sumum stöð-
um, en lengi hefur verið talið að
rottur væru forsenda þess að svarti
dauði breiddist út.
Seint á 19. öld fann Alexandre
Yersin bakteríuna, sem er talið að
valdi svarta dauða „yersinia pestis”.
Með því að finna bakteríuna var talið
að sjúkdómurinn væri aðallega
bundin við nagdýr eins og rottur og
mýs. I menn getur veikin borist með
flóm sem lifa á nagdýrum þessum.
Bakterían veldur bæði lungna- og
kýlapest. í grein eftir Harald Briem,
sem birtist í tímaritinu, Sagnir 1997,
segir:
„Sjúkdómurinn hefur gengið í
þremur svo kölluðum heimsfar-
öldrum. Hinn fyrsti var justinjanska
pestin á 6. öld í kringum Miðjarðar-
hafið, annar var svarti dauði, sem
hófst á 14. öld í Evrópu, og hinn
þriðji hófst á seinni hluta 19. aldar í
Kína og er merki hans enn víða að
finna í Asíu, Afríku og Ameríku.”
Eftir þessu hefur það verið sami
faraldurinn sem gekk yfir ísland í
byrjun og lok 15. aldar þó svo að
hann lægi niðri eða kæmi hingað
aftur frá Evrópu.
Rétt fyrir aldamótin 1900 braust út
skæð drepsótt í Kína og á Indlandi,
sem talið er að hafi verið svarti
dauði. Pestin gerði mikinn usla á
næstu árum eftir að hún kom upp.
Það tók mörg ár að komast að því
hvernig pestin smitaðist og var í
fyrstu talið að hún smitaðist um
meltingarveg. Þeirra tíma fræðimenn
töldu líklegast að bakterían, yersinia
pestis, sem fannst í líkömum
sjúklinga, rottum og flugum,
smitaðist um meltingarveg og bæru
þessi kvikindi bakteríuna í mat.
Nú til dags munu smitleiðir
bakteríunnar vera betur kunnar og
ætlar greinarhöfundur ekki að hætta
sér út á þann hála ís að skrifa meira
um þá hluti.
Sjúkdómslýsingum á svarta dauða
er ábótavant frá þeim tíma sem hann
fór helreið yfir landið. Þó telja
fræðimenn það full víst að það hafi
verið svarti dauði í bæði skiptin.
Ekki er vitað fyrir víst hvað pestin
lagði marga að velli. I tímariti
Sögufélagsins á blaðsíðu 199 frá
árinu 1996 í grein eftir Gunnar
Karlsson og Helga Skúla
Kjartansson segir að tölur um
kennimenn og þjónustufólk sem
létust í plágunni séu mjög háar, frá
50-98% . Þess vegna hafi þeir ekki
viljað nota þær til að álykta um
mannfall á landinu. Þeir benda á að
prestar séu í meiri hættu vegna starfs
síns, með að smitast og dánartíðni á
þessum stöðum geti verið dæmigerð
fyrir þau heimili þar sem plágan
kom, en ekki er víst að pestin hafi
farið inn á öll heimili á landinu. Ekki
er ástæða til annars en að ætla að
mannfallið hér á landi hafi verið
svipað og í nágrannalöndum okkar
og er víða talið að það hafi verið um
25-45% . En það er ekkert sem
sannar þessar tölur fyrir víst.
Hval-Einar Herjólfsson, sá sem átti
skipið sem færði landsmönnum
pestina ógurlegu, virðist ekki hafa
látist úr sóttinni.
Helstu heimildir:
Nýi annáll, Vatnsfjarðarannáll og
Skarðsannáll.
Sóttafar og sjúkdómar á Islandi
1400-1800.
Sagnir tímarit um sögulegt efni 18.
árg. 1997.
HEIMA ER BEZT óskar eftir að fá til
birtingar greinar um fugla, lif þeirra
og hætti, sem fólk hefur tekið eftir á
vegferð sinni. Greinarnar þurfa ekki
að vera langar, ein til þrjár síður í
blaðinu, allt eftir atvikum. Segja má
frá óvenjulegum fuglum, sem við-
komandi hefur þótt vera, sérkenni-
legri hegðun þeirra og vott um vits-
muni kannski.
Greinarnar mega vera handskrifaðar
sé þess óskað, og skulu sendast til:
Heima er bezt, tímarit,
Tunguhálsi 19,
110 Reykjavík.
heimaerbezt@simnet. is
546 Heima er bezt