Læknaneminn - 01.04.1979, Blaðsíða 28

Lífrœn leysiefni,
sívaxandi sjúkdómavaldur
Helgi Guðbergsson læknir
Fyrir nokkrum árum gerðist það í Danmörku að
barn var nærri dáið eftir að hafa sofið í svefnpoka
sem nýkominn var úr kemískri hreinsun.1 Þetta
er aðeins eitt dæmi af mýmörgum um þær hættur
er fylgja vaxandi notkun lífrænna leysiefna síðustu
áratugi.
Læknar geta átt von á að rekast á áhrif þessara
efna í mjög mörgum myndum. Geysimikil umræða
hefur verið um þetta síðast liðinn áratug meðal
kollega okkar í nágrannalöndunum, einkum meðal
þeirra, er fjalla um atvinnusjúkdóma og vinnuum-
hverfi.
1. IlvaS aru lífrœn leysiefni?
Heterogen flokkur kolefnissambanda, fljótandi
við stofuhita, en oftast rokgjörn og geta oft náð
mikilli þéttni í andrúmslofti. Þau draga nafn sitt
af notkuninni og leysa efni eins og olíur, feiti, vax,
trjákvoðu, gúmmí, asfalt, sellulósasambönd og plast-
efni, sem ekki eru vatnsleysanleg og hafa þannig
víðtækt notagildi:
a) Til að hreinsa efni, vélar, samgöngutæki o.fl.,
svo sem í kemískum fatahreinsunum, prent-
smiðjum, bíla- og vélaverkstæðum, þvottastöðv-
um, rafstöðvum, spennuvirkjum og ýmsum verk-
smiðjum. Til þessara hluta eru t.d. mikið notuð
tríklóretylen og lakkbensín („White spirit“).
b) Til að leysa efni eða halda í lausn efnum, sem
síðar eiga að þorna eins og málning, lökk, lím
o.fl. og hafa verið talin betri eftir því sem þau
eru rokgjarnari, en eru um leið hættulegri. Eru
leysiefnin oft um 70% af rúmmáli slíkra efna-
blanda'2 og metta fljótt andrúmsloftið þar
sem unnið er, nema loftræsting sé mjög góð.
1 Dæmi um það er toluen og terpentina.
,c) I ýmis konar iðnaði, svo sem textiliðnaði og
plastiðnaði.
d) Á rannsóknarstofum. Frá þeim berast oft kvart-
anir, m.a. vegna meiri þekkingar starfsfólksins.
e) Við margskonar vinnu aðra.
2. Hverjir eru útsettir fyrir lífrœn
leysiefni?
Nær allir. Þessi efni koma mjög víða fyrir í smá-
um og stórum stíl í umhverfi manna, einkum á
vinnustöðum, en einnig á heimilum í hreinlætis og
snyrtivörum, málningu, lími, tússpennum og þann-
ig mætti lengi telja. Oft eru menn að vinna með
þessi efni við þröngar aðstæður I tómstundum jafnt
og í vinnu og lifnaðarhættir almennt hafa mikla
þýðinu um, hvort eituráhrifin safnast saman eða
skaða einstaklinginn, svo sem ef maðurinn vinnur
við eitthvað af framantöldu, notar þessi efni mikið
í tómstundum eða aukavinnu heima og er kannski
drykkfelldur í ofanálag, en etanól er eitt leysiefn-
anna.
Ekki er mér kunnugt um að verulegt magn þess-
ara efna sé framleitt hér, en mikið er flutt inn af
þeim. Samkvæmt verslunarskýrslum 1977,3 eru
flutt inn rúmlega tvö þúsund og tvö hundruð tonn
af lakkbensíni (White spirit), xylen, toluen, bensen,
formaldenhýði, perklór- og tríkóretylen, metanóli,
acetóni o.fl. efnum, auk alls þess, sem inn er flutt
í tilbúnum vörum eins og málningu, lími o.fl. Þar
að auki eru talin saman tvö þúsund og fimm hundr-
uð tonn af lífrænum kemískum efnum, sem áreið-
anlega eru leysiefni eða hafa eiginleika leysiefna
að stórum hluta. Af þessu sést að mörg þásund
tonn þessara efna eru notuð hér árlega.
3. Frásoy oy ferli lífrœnna leysiefna
í líkanianuni
Upptakan er í lungum og er háð þéttni í lofti,
áreynslu og vatnsleysanleika en vegna mikillar fitu-
20
LÆKNANEMINN