Mímir - 01.06.1981, Síða 9

Stefán Einarsson 1949:175, Halldór Hall-
dórsson 1955:56, Jón Friðjónsson 1978:
215), eða nefna þær hreint ekki (Valtýr Guð-
mundsson 1922, Jakob Jóh. Smári 1932).
Eina eldri málfræðibókin þar sem reynt er
að gefa reglur um notkun aðaltenginganna
er Ágrip af íslenskri málfræði Halldórs Briem
(1918:73—4). Þar segir m. a.:
„Samhliðandi (kóordínerandi) samteng-
ingar kallast þær, sem tengja saman orð ein,
eða þá setningar, er standa samsíða eða ó-
háðar hvor annari [. . . ].
Samhliðandi samtengingar skiftast í þrjá
flokka:
1. Sambandstengingar (conjunctiones
copulativæ); þær tengja saman orð eða sam-
síða setningar, s. s. og, bæði — og, hvorki —
nje, ekki einungis — heldur einnig, enda
[. . •].
2. Greinitengingar (sundurgreinandi sam-
tengingar, c. disjunctivæ); þær tákna, að ólíkt
stendur á með eitthvað tvent, eða að einu
er öðruvísi varið en öðru, s. s. eða (eður),
ellegar, annaðhvort — eða, ýmist — eða,
hvort heldur — eða, sumpart — sumpart
[. • •].
3. Gagnstæðistengingar (c. adversativæ),
en, heldur; þær tákna, að eitthvað er gagn-
stætt einhverju öðru [. . .]“.
Þessum skilgreiningum fylgja svo nokkur
dæmi úr hverjum flokki. Sigfús Blöndal
(1920—4) hefur einnig nokkur dæmi um
notkun aðaltenginganna; en af þeim er lítið
hægt að ráða um hvenær hvaða tenging á við.
I nýjustu íslenskum kennslubókum í setn-
ingafræði, Málmyndunarfræði Jóns Gunnars-
sonar (1973) og Islenskri málfræði Kristjáns
Árnasonar (1980) er lítillega fjallað um teng-
ingu aðalsetninga, einkum frá setningafræði-
legu sjónarmiði. Skilyrði Jóns fyrir því að
tengja megi með og eru þau, að um sé að
ræða „setningar af sömu tegund, og ósam-
ræmi er ekki milli“ þeirra (Jón Gunnarsson
1973:73; sbr. Chomsky 1957:36). Til að
réttlæta tengingu með en þarf að vera um að
ræða „setningar af sömu gerð, og milli þeirra
er ekki fullt samræmi“ (Jón Gunnarsson
1973:74). „Þriðja aðaltengingin er eða: Hún
merkir ævinlega að val sé mögulegt“ (Jón
Gunnarsson 1973:77).
Þessar skilgreiningar þeirra Halldórs og
Jóns eru auðvitað réttar svo langt sem þær
ná. En þær eru ónákvæmar og ófullnægjandi,
Hvað er t. d. „setningar af sömu tegund“?
Hvað er „ekki fullt samræmi“ eða „eitthvað
er gagnstætt einhverju öðru“? Hvað merkir
„að ólíkt stendur á með eitthvað tvent“?
Og svo mætti lengi spyrja. Hér má þó ekki
búast við skýrum svörum; það sem hér fer
á eftir eru aðeins nokkrar laustengdar vanga-
veltur.
1.2 Nokkur pragmatísk hugtök.
Hér á eftir verður stundum vísað til prag-
matískra atriða. E. t. v. verða þau einkum
notuð sem varaskeifa þegar annað bregst, en
þó mun nú vera almenn skoðun fræðimanna
að fullkomin merkingarlýsing tungumála
verði ekki gerð nema taka pragmatísk atriði
með í reikning (sjá Lyons 1977:117). Það
er að vísu misjafnt að hvaða marki menn telja
æskilegt eða mögulegt að draga skil milli
merkingarfræði og pragmatíkur. En hvað sem
því líður er nauðsynlegt að geta hér nokk-
urra hugtaka sem vísað verður til síðar.
Þrískiptingin í setningafræði (syntax),
merkingarfræði (semantics) og pragmatík
(pragmatics) kemur frá heimspekingum, og
hefur verið skýrð á ýmsan hátt (sjá Lyons
1977:115). Ein skilgreining pragmatíkur er,
að hún sé „that portion of semiotic which
deals with the origin, uses , and effects of
signs within the behavior in which they oc-
cur“ (Morris; tilv. e. Lyons 1977:115).
Kempson (1977:68) segir að markmið prag-
matískrar heildarkenningar sé „expected to
be the explanation of how it is that speakers
of any language can use the sentences of that
language to convey messages which do not
7