Mímir - 01.06.1981, Síða 81

engin keðja sterkari en veikasti hlekkur-
inn.
I dómsforsendum Landsyfirréttarins er
þungur ásökunartónn. Ræningjarnir eru út-
málaðir sem hinir verstu glæpamenn er gera
aðför að saklausu fólki um hánótt er það
sefur svefni hinna réttlátu, rígbinda það, láta
greipar sópa um eigur þess og hýbýli, hóta
fólkinu limlestingum eða lífláti, og hafa loks
á orði að brenna það inni ósjálfbjarga til að
síður komist upp um þá. Yfir frásögn Brynj-
úlfs er blærinn allur annar. Glæpurinn fær
,,hlutlausa“ umfjöllun jafnframt því sem
fórnarlambið er haft að háði og spotti. Nú
kann auðvitað vel að vera að Hjörtur hafi
í raun og veru þótt spaugilegur. Það breytir
hins vegar engu um það að í lýsingu sögunn-
ar á ráninu nýtur hann ekki sannmælis. Það
gera ræningjarnir á hinn bóginn.
Munnmæli eru í eðli sínu ótraustar heim-
ildir. I tímans rás taka þau sífellt á sig breytta
mynd, m. a. vegna kröfu áheyrandans hverju
sinni um áhugaverða frásögn. Engum finnst
t.d. púður í „flatneskjulegri“ frásögn í sam-
anburði við „dramatíska“. Sagnamenn hafa
því tilhneigingu til að draga það fram í frá-
sögninni sem áhrifamest er, oft á kostnað
sannleiksgildisins. Áhrifagildið situr í fyrir-
rúmi. Ófá dæmi hafa t.d. verið tínd til um
hetjugervingu manna sem í raun réttri voru
engar hetjur, jafnvel þvert á móti, en lentu
í einhverjum þeim kringumstæðum sem ork-
uðu hvetjandi á munnmælin. Mannvíg og
aðrar ,,hetjudáðir“ verða oft kveikja slíkrar
hetjugervingar, sem síðan „gengur til baka“
á þann hátt að fyrri gerðir viðkomandi hetju
eru fegraðar ekki síður en þær sem á eftir
koma.
Sögnum er greina frá raunverulegum at-
burðum og persónum, og gera þar af leiðandi
kröfu um að þeim sé trúað, er oft skipt í
tvo flokka2). Annars vegar eru þær sem
hægt er að sannprófa með samanburði við
skjalfestar samtímaheimildir eða með upp-
grefti fornminja svo dæmi séu tekin. Hins
vegar eru sagnir sem ekki er hægt að sann-
reyna. Ef Brynjúlfur væri trúr yfirlýstri
vinnuaðferð sinni ætti ekki að vera mögu-
legt að hrekja frásögn hans af Kambsráninu
með samanburði við gögn réttarins, því þessi
sömu gögn segist hann leggja til grundvallar
svo langt sem þau nái. Sagnaefnið ætti því
eingöngu að falla undir síðari liðinn í þessu
tilfelli. Af framansögðu tel ég hins vegar
augljóst að þessu sé ekki þannig varið. í
lýsingu sinni á ráninu gengur hann í ber-
högg við hinar skjalfestu heimildir þó í smáu
sé, „gerist skáld þjóðsögunnar“. Ef við segj-
um nú að hneigð frásagnarinnar sé að draga
úr þunga glæpsins með því að sverta þol-
andann og gera hann hlægilegan, þá hljóta
orsakir hennar fyrst og fremst að liggja í
eðli munnmælanna, og þá einkum hvað við-
kemur mafíuforingjanum sjálfum, Sigurði
Gottsveinssyni. Þegar fengist er við megin-
efni sögunnar verða samtímaheimildir að tak-
mörkuðu liði. Þar verða því að koma til
aðrar og yfirborðslegri aðferðir
III. SIGURÐAR SAGA
GOTTSVEINSSONAR.
]. Lýsing Sigurðar í sög^unni og öðrum
heimildum.
Sigurði Gottsveinssyni, þeim sem lvst er
í sögu Brynjúlfs, svipar um margt til kappa
þeirra sem þekktir eru úr Islendingasögun-
um. Föður hans svo og flestum bræðrum er
lýst sem miklum atgervismönnum, en þó
verður Sigurður í munnmælunum þeirra
mestur. enda var það mál manna, að ,.Sig-
urður hafi borið af öllum bræðrum sínum
bæði vöxt, vaxtarlag og fríðleik, afl hreysti,
fimleik og alla atgjörvi“ (248). Aðdáunin
leynir sér ekki í þessum orðum, sem þó segja
t.d. ekkert um útlit hans sem slíkt. Eftirfar-
andi lýsing er hins vegar samin af Þórði
sýslumanni:
79