Helgarpósturinn - 21.08.1986, Blaðsíða 26

Einar Guðmundsson fyrir framan efna-
laug Laxness.
Klikksaga
Islendinga
Einar Guðmundsson, skáld, rithöfundur og
Súm-madur, með aðsetur í Amsterdam,
Miinchen og Róm, ritar sögu þjóðar sinnar.
Eitt sinn á leið til útlanda var Ein-
ar Guðmundsson staddur í Reykja-
vík í ársbyrjun 1983. Hitti hann þá í
Nýlistasafninu unga þýska myndlist-
arkonu sem þar sýndi og bauð hon-
um í kaffi heim til sín í Múnchen,
sem hann þáði. Og síðan hefur hann
einungis verið á Islandi sem ferða-
maður.
— Var kaffid sœtt??
„Við héldum áfram að drekka
kaffi í hinumýmsu löndum þar sem
við komum. I heilt ár sötruðum við
cappucino á Ítalíu. Úff úff úff. Það er
uppáhaldsdrykkurinn minn.“
— Jú, besta kaffiö er aö finna á
Ítalíu.
„Nei, það er líka mjög gott í Portú-
gal. En hvað sem því líður: Esjan er
mjög falleg; birtan á sumrin er slá-
andi...“
-Ha?
„Þjóðverjar kunna ekki að laga
kaffi. En þeir kunna aftur á móti að
brugga bjór, sem Hoflendingum
misferst. Þegar íslendingar leyfa
bjór, sem kemur að, þá er að vona
að þeir sæki ekki fyrirmyndir til
Hollands."
— Holland er flatt, Ítalía fjöllótt.
„Þessi jakki sem ég er í er sá
sami og ég var klæddur þegar ég
gekk á Vesúvíus. Annars er þetta
ekki mikil ganga; það er bílfær veg-
ur næstum alla leið. Síðan tekur við
smá-ganga, ekkert erfið. En þegar
ég horfði ofan í gíginn — vitandi
náttúrlega að ég er frá hinni einu og
sönnu eldfjallaeyju — þá sá ég svo-
lítið: það eru til fleiri staðir í heim-
inum en ísland. Á Ítalíu er allt stór-
kostlegra en á íslandi: þar rikir jafn-
vel enn meiri hjátrú og hindurvitni.
Á Ítalíu er náttúran mild; þar er líka
miklu fallegra og eðlilegra haf.
íslendingar eru alltaf að gorta af
því hvað þeir séu einstakir. En það
er ekki rétt. Við erum ekkert ein-
stök hér. íslendingar halda að þeir
eigi listamenn úti í löndum sem séu
óskaplega heimsfrægir: Erró, Siggi
Gúm — já, yfirleitt islenskir lista-
menn á erlendri grund. Auðvitað
hafa margir þessara manna getið
sér gott orð og eru þekktir í þeim
löndum þar sem þeir starfa. En það
er ekki hin raunverulega heims-
frægð sem þeir hafa öðlast. Hérna
heima birtast svo hátíðleg blaðavið-
töl við þá... í rauninni er þetta bros-
legt.“
— Heimsfrœgd Islendinga í út-
löndum í íslenskum blööum.
„Gott dæmi er náttúrlega Halldór
Laxness. Á íslandi stendur hann fyr-
ir ofan heimsfrægðina sjálfa. En í
öðrum löndum fer einungis af hon-
um orðspor; obbinn af þeim sem
hafa heyrt á hann minnst rámar
kannski í nóbelinn. Hins vegar
kemst ég stundum i útlöndum í tæri
við fólk sem hefur áhuga á bók-
menntum; og ef ég rekst á Laxness
í bókabúð þá gef ég þessu fólki hann
í gjafir.
Oft hitti ég fólk sem spyr mig
hvaðan ég sé. Þegar það heyrir að
ég er íslendingur missir það áhug-
ann. Island er ekki aðeins tekið lítt
alvarlega á hernaðarsviði og í ökón-
ómíu, heldur á öllum sviðum. Við
erum bara ekki hafðir með."
— Viöhöfum nú nokkurt forn-
eskjutaut.
„Hefurðu áhuga á grárri forn-
eskju? Hvað áttu við?“
— Súm.
„Ókei. Það er ekki verri grá forn-
eskja en hver önnur.“
— Þú gegndir þar einhvers konar
forystuhlutuerki. Aö minnsta kosti
um þœr mundir þegar lauparnir
voru lagöir upp.
„Að ég hafi gegnt laupaleggjara-
hlutverki? Ég skal ekki um það
segja. Ég var sýningahaldari í eitt ár,
þá tók við Magnús Tómasson, vinur
minn. Reyndar hefur þessum félags-
skap ekki verið slitið enn þá, og
hann var heldur aldrei formlega
stofnaður. Það var fullyrt á prenti að
eitthvað væri til sem héti súm-list,
samanber cobra, dada. En það var
ekkert annað en ruglukollabull.
Bestu mennirnir í Súm gengu aldrei
með neinar súm-grillur.
Hér erum við aftur komnir að
þessum leiðigjarna fylgifisk smá-
samíélagsins, þessari barnalegu
hugmynd um heimsfrægð og mikil-
vægi hennar. Þrátt fyrir framfarir
nútímans, þotuöld, fjarskipti, ná-
lægð — þá hélt ísland tryggð við
einangrunina og delluna; Leyfðu
mér aðeins að hugleiða... Ég var að
koma af sýningu í Norræna húsinu:
Einar Hákonarson, Helgi Þorgils,
Gunnar Örn, Kjartan Ólafsson. Ég
kíkti svona rétt í svip inn í salinn og
ég sá strax að ég var búinn að sjá
þetta allt alls staðar annars staðar í
Evrópu. Eiginlega má segja að ís-
lenskir málarar í dag séu samkeppn-
isfærir við evrópska kollega sína —
en án viðbótarframlags. Mér finnst
miklu betra að sjá þessa hluti í Köln,
Dússeldorf, Hamborg, Amsterdam
o.s.frv. — það er í sínu rétta um-
hverfi. Hitt er annar handleggur að
það sem maður sér á íslandi núna er
um það bil að ganga sér til húðar í
Evrópu.
— Segin saga. En Súm — var þaö
kannski aldrei til?
„Súm var sennilega fyrst og
fremst veikburða fréttablað sem
leitaðist við að skýra frá því sem var
efst á baugi og vildi rjúfa þessa ein-
angrun sem við erum búin að temja
okkur og er þess eðlis, minn kæri,
að við höfum ekki aðeins vanist
henni heldur getum ekki hugsað
okkur að vera án hennar. Eða hvað
hefðir þú sagt?
— Eg er lens.
„Viltu ekki koma með aðeins
•sterkara svar. Ég óttast mjög þetta
kæruleysi hér á fslandi, sem er af
einhvers konar fatalisma-toga. Sam-
anber hollenska umburðarlyndið,
sem er margrómað en er líklega
ekki fyrir hendi. Hér á landi ríkir
uppgjafa- og ellimórall. Við höfum
nóg tækifæri til að njóta hins besta
úr menningu annarra þjóða, en þess
í siað ráðumst við á ruslið og gleyp-
um í okkur allt það lélegasta sem
boðið er upp á: þetta gildir jafnt um
bókmenntir sem videó og kvik-
myndir. Það er eins og þessi þjóð
hafi tekið í arf að vera innlyksa. Hún
er ekki einu sinni svo heimsk að bíta
í skottið á sér.“
— Samanber tilraunarottur. En
hefuröu ekki haft tómstund í útlönd-
um til aö komast aö niöurtööu?
„Ég hef þjáningarfullan skilning á
því hvað það er að vera íslendingur.
Það er í rauninni ekki þrautalaust
hlutskipti."
— Þínar bœkur?
„Mitt skriferi? Ég man bara svo lít-
ið eftir mínum bókum."
— Vbru þeir reiöir?
„Ég held að Án titils verði skoðuð
sem jafn lítil sensasjón og Bréf til
Láru og Vefarinn mikli — þetta
þurrkast út. Kannski sárindi á ein-
um eða tveim stöðum, en ekkert
sem maður kallar."
— Hvar er Jan Voss?
„Ég veit það ekki. Af hverju
spyrðu?"
— Hún hefur alltaf vafist svolítiö
fyrir mér þessi hollenska.
„Já, hún er nú svolítið einkenni-
leg þessi hollenska. Alltaf þegar ég
er að koma til Hollands frá Þýska-
landi finnst mér eins og ég sé staddur
á Kópavogshælinu. Sömu tilfinn-
ingu hef ég reyndar líka á götu í
Reykjavík þegar ég heyri ástkæra,
ylhýra..."
— Þetta minnir mig nú á...
„Mokkakaffi. Jú, þar ku koma
listamenn enn; með fylgifiskum
náttúrlega. En núna er þar bara tal-
að um kraftmikla bíla, byssur og
skytteri. Það jaðraði við menningar-
sjokk að koma þangað aftur — og er
ég þó íslandi vanur. Það er ógurlegt
að hlusta á allt þetta þras í eymingja
fólkinu; allan þennan tittlingaskít
um náungann. Hér á fslandi er
BOKMENNTIR
*
Mótunarár Isafjarðarkaupstaðar
Jón Þ. Þór: SAGA ÍSAFJARDAR OG
EYRARHREPPS HINS FORNA. II. bindi.
Félags- og menningarsaga 1867—1920.
Sögufélag Isfiröinga 1986.
Endurholdgun kvað sumir menn trúa á
fullum fetum. Veit ég þó ekki til að þeir haldi
afmæli sitt hátíðlegt á fæðingardögum sín-
um af fyrri tilverustigum. Kaupstaðir fara
öðru vísi að. Þeir eru nú hver um annan þver-
an að minnast 200 ára kaupstaðarréttinda,
þótt Reykjavik ein hafi notið þeirra samfellt.
ísafjörður var í gamla daga kaupstaður að
nafninu til í tæp þrjátíu ár, og því er þetta rit-
verk, eins og á titilblaði segir, „skráð í tilefni
200 ára afmælis ísafjarðarkaupstaðar 18.
ágúst 1986 með fjárstuðningi bæjarsjóðs ísa-
fjarðar."
Nú ættum við Reykvíkingar svo sem ekki
að telja eftir þótt ísfirðingar skemmti sér líka
18. ágúst, og enn síður ber að lasta stórhug
þeirra er láta skrá byggðarsögu sína svo
myndarlega sem hér er gert. Fyrsta bindi
hennar kom út í fyrra, og hef ég varla birt í
þessu blaði lofsamlegri ritdóm um aðra bók.
Er þá annað bindið eins prýðilegt og hið
fyrsta? Nei, gott að vísu, en varla eins gott.
Efnið liggur ekki heldur eins vel við.
Jón Þór skiptir ísafjarðarsögunni í þrjú
tímabil. Fyrsta bindið náði til 1866, þegar
bærinn fékk kaupstaðarréttindi endanlega.
Næsta tímabilið er svo til 1920, en það reynd-
ist of efnisdrjúgt fyrir eitt bindi (eins og loka-
tímabilið verður vafalaust líka). Því varð Jón
að sleppa í þetta sinn allri atvinnusögunni;
hún kemur í næsta bindi sem ég á von á að
verði heilsteyptara og meiri saga en þetta.
Hér þarf nefnilega að gera skil svo mörgum
hlutum og sundurleitum: segja eitthvað um
Styrktar- og sjúkrasjóð verslunarmanna, eitt-
hvað um konungskomuna, eitthvað um Hús-
mæðraskólann Ósk og Kvenfélagið Hlíf,
vatnsveituna, slökkviliðið o.s.frv. Þetta er
svo sem ekki ómerkt efni, og Jón heldur
prýðilega á því, en ég held að atvinnusagan
gefi honum meiri tækifæri.
Hér segir fyrst frá skipulags- og byggingar-
málum, þá fólksfjölgun, atvinnuvegum og
stéttaskiptingu; þar er t.d. mjög athyglisvert
efni um fátækt og þurfamenn. Þá víkur sög-
unni að stéttasamtökum; síðar kemur mjög
læsilegur kafli (áhugalitlir lesendur ættu að
byrja á honum og sjá til hvort áhuginn yxi
ekki við það) um „bæjarbrag og lífshætti“,
mataræði, skemmtanir og annað í þeim dúr.
Svo koma kaflarnir áfram: Skólamál;
Prentverk, blöð og bókaútgáfa; Menning og
listir; Ýmis félagsstarfsemi; Kirkja og trúmál;
Bæjarstjórn og bæjarfógetar; og loks Ýmis
bæjarmál.
Það er álitamál hvort unnt hefði verið að
skipa efninu í samfelldari heildir. Hér er t.d.
undirkafli um hvern bæjarfógeta, þar á með-
al Skúla Thoroddsen. Frá Skúla sem stjórn-
málamanni er hins vegar aðallega sagt í
blaðakaflanum í sambandi við málgagn
hans, Þjóðviljann. En frásögnin af svonefndu
Skúlamáli, mesta hitamáli Isafjarðarsögunn-
ar á þessu skeiði, lendir í kaflanum um bæj-
arbrag. Um þessa hluti hafa raunar aðrir höf-
undar skrifað mjög rækilega, og því er Jóni
Þór ekki fast í hendi að lýsa þeim í samhengi.
Ég er ekki fróður um ísafjarðarsögu og
kann auðvitað ekki að leiðrétta fræði Jóns.
Rannsókn hans virðist vel og rækilega unn-
in. Hann vitnar jafnharðan til heimilda (neð-
anmáls á hverri síðu, og er það að vísu miklu
heppilegra en að hafa tilvísanir aftan við),
sem eru margar, bæði í prentuð rit, óútgefin
skjöl og frásagnir 17 heimildarmanna. Að-
eins bregður fyrir ónákvæmni i framsetn-
ingu. Það er talað um fimm bæjarfulltrúa
(bls. 186) í stað sex; talið að „hröð endurnýj-
un“ í bæjarstjórn leiði af því að kjósa bæjar-
fulltrúa smátt og smátt fremur en alla í senn
(bls. 263); og stuttur lokakafli, sem er ímynd-
uð gönguför um bæinn og prýðilega á svið
eftir Helga Skúla Kjartansson
sett, er ýmist látinn gerast 1919 eða 1920. En
þetta eru smámunir.
Það er svolítið misjafnt hve náið Jón Þór
tengir efnið við landssöguna. Mér þykir t.d.
ekki gott hvernig hann rekur (bls. 261—3)
ákvæði um bæjarstjórn, aðallega um kosn-
ingar og álagningu gjalda, án samanburðar
við almenn sveitarstjórnarlög eða sérlög um
hina kaupstaðina. Hins vegar er til fyrir-
myndar hvernig kaflinn um blaðaútgáfu o.fl.
hefst á örstuttri greinargerð fyrir blaðaút-
gáfu í öðrum landshlutum (bls. 177).
Mikið er um beinar tilvitnanir i heimildir
og er það yfirleitt til upplífgunar. Þó verður
leiðigjarnt þegar tekið er upp mikið mál úr
smásmugulegum starfsreglum alls konar fé-
laga og bæjarstofnana.
Texti Jóns Þórs er prýðilega stílaður, orð-
auðugur og rennur vel. Læsileikans vegna er
hægt að renna óþægindalaust gegnum til-
tölulega óspennandi kafla, en þegar feitara
er á stykkinu er heldur engin hætta á því að
Jón Þór gefi efni sínu ekki verðugan búning.
Bókin er heilmikið rit, yfir 300 síður, með
heimilda- og nafnaskrá, veglega mynd-
skreytt (nokkrar myndir í lit) og snyrtilega
upp sett. Hún er bæði höfundi sínum og út-
gefendum til sóma.
26 HELGARPÓSTURINN