Helgarpósturinn - 19.03.1987, Side 30

„Okkar maður", Luke
Skywalker gerir upp
við höfuðskúrkinn
Dart Vader í lokasenu
Starwars II.
HVAÐER
KVIKMYND?
Samkvœmt skilgreiningu orda-
bókar Menningarsjóds þýdir oröid
kvikur: lifandi; sem getur hreyft sig
sjálfur. Kvik mynd útleggst því ein-
faldlega á okkar ástkœra ylhýra:
Mynd sem hreyfist.. . lifandi mynd.
En getur sú skilgreining í alla stadi
talist fullnœgjandi? Ef svo er ekki,
hvernig berþá aö skilgreina hugtak-
iö? Er yfirleitt hœgt ad skilgreina
þad á annan máta?
NOKKRAR SKYN-
TULKUNARFRÆÐILEGAR
FORSENDUR
Hefur þú lesandi góður einhvern
tímann velt fyrir þér forsendum
þess AF HVERJU við spyrnum við
fótum og kreppum hnefana um stól-
bökin fyrir framan okkur, ef sögu-
hetjum okkar á hvita tjaldinu er
ógnað í einhverju tiiliti... líkt og við
ættum þar sjálf í eigin persónu ein-
hverra hagsmuna að gæta? Getur
kvikmynd skoðast sem eitthvað
annað og meira en hreyfanlegar
myndir á hvítu tjaldi fyrir fullum sal
áhorfenda?
Jú, reyndar. í raun réttri verður
kvikmynd ekki til, fyrr en eftir að
áhorfandinn hefur meðtekið og
TÚLKAD þann aragrúa af skilaboð-
um... táknum, myndum og hijóð-
um, er kvikmyndagerðarmaðurinn
leggur fyrir neytendur sína á hvíta
tjaldinu hverju sinni. Áhorfandinn
verður m.ö.o. í fyrsta lagi að vera
„lœs" á viðteknar myndmálshefðir
kvikmyndagerðarlistarinnar og í
öðru lagi verður ímyndunarafl hans
að vera í góðu lagi: Hann verður að
vera fær um að geta í eyðurnar og
jafnvel vera reiðubúinn að draga
ályktanir, sem hverjum heilvita
manni skilst undir venjulegum
kringumstæðum að hljóti að vera
kolrangar!
Þannig lítum við t.d. svo á að Paul
Newman horfist í augu við ástleitna
vinkonu sína, þegar hann í raun
starir beint út í salinn til okkar.
Tæknilega horfir hann beint í linsu
kvikmyndatökuvélarinnar, en til
þess að viðhalda tálmyndinni verð-
um við áhorfendur að afneita nær-
veru myndavélarinnar fyrir sjálfum
okkur og setja ástkonuna í hennar
stað.
Framangreint er kannski heldur
léttvægt dæmi um það, hvernig við
áhorfendur erum í raun í sifellu að
draga „rangar" ályktanir af því,
sem fyrir augu okkar ber á hvíta
tjaldinu. Öllu merkilegra fyrirbæri
(sem sýnir jafnframt framá það, svo
ekki verður um villst, að kvikmynd-
in verður fyrst til í hugarheimi okk-
ar sjálfra... eftir ,,túlkun“ okkar á
viðkomandi myndefni) er það, þeg-
ar við þykjumst hafa „séö“ með eig-
in augum atburði á tjaldinu, sem í
raun hafa aldrei átt sér þar stað.
Ágætt dæmi um þetta er hin
klassíska aftökusena, eins og hún
birtist okkur á tjaldinu eftir forskrift
Hollywood-staðalsins: Nærmynd af
andliti böðulsins þegar hann mund-
ar sverð sitt, klippt saman við nær-
mynd af sverðinu sem fiýgur gegn-
um loftið, síðan sjáum við örstutt
myndskeið af angistarfullu andliti
fórnarlambsins og þvínæst enn
nærmynd af andliti böðulsins, sem
atast einhverjum rauðum vökva í
þann mund er höggið ríður af. Og
við ályktum sem svo að hann hafi
höggvið höfuðið af fórnarlambinu.
Við „ályktum" sem sagt að at-
30 HELGARPÓSTURINN
burðurinn hafi átt sér stað. Það er
m.ö.o hugmyndaflug okkar
sjálfra.. . skyntúlkun okkar á því
myndefni sem fyrir okkur er lagt,
sem fyllir í eyðurnar og við sannfær-
umst með sjálfum okkur um að við
höfum orðið vitni að atburði, sem í
raun hefur aldrei átt sér stað. . .
aldrei verið skráður á filmu og um-
fram allt aldrei verið sýndur opin-
berlega.
TILRAUN KULESJOVS
Einhver víðfrægasta myndmálstil-
raun, sem um getur í gjörvallri sögu
kvikmyndagerðarlistarinnar og
sem lýsir jafnframt ágætlega fram-
angreindu sambandi áhorfenda við
miðilinn, var gerð af sovétleikstjór-
anum góðkunna Lev Kulesjov í upp-
hafi þriðja áratugarins.
Tilraun þessi gekk út á það, að
nefndur Kulesjov fékk til liðs við sig
víðkunnan leikara, Mosjoukin að
nafni. Bað hann um að setjast á stól
frammi fyrir tökuvélinni, með aðra
höndina undir kinn og horfa svip-
brigðalaust út í loftið. Kulesjov tók
myndina, útbjó því næst þrjár ná-
kvæmlega eins útgáfur af þessari
sömu senu og skeytti þeim síðan
hverri um sig saman við þrjú önnur
myndskeið, er hann átti fyrir í safni
sínu: Nefnilega mynd af rjúkandi
súpuskál á borði, mynd af líki og
mynd af hálfnakinni konu. Því næst
sýndi hann þremur mismunandi
áhorfendahópum myndirnar og
bað þá jafnframt um að tjá sig um
leikhæfileika Mosjoukins að lokinni
sýningu.
Það er skemmst frá því að segja að
áhorfendur voru flestir sammála
um ágæti leikhæfileika margnefnds
leikara: Þeir sem sáu myndirnar af
Mosjoukin og súpuskálinni voru all-
ir á einu máli um það, hversu vel
honum hafði tekist að túlka hugtak-
ið „sult“ í þessu stutta atriði. Þeir
sem sáu myndirnar af Mosjoukin og
líkinu minntust þess ekki að hafa
séð leikara túlka hugtakið „sorg“ á
jafn áhrifaríkan hátt. Og þeir sem
sáu myndirnar af Mosjoukin og
nöktu konunni voru sama sinnis:
Sjaldan höfðu þeir séð leikara túlka
af viðlíka næmleika hugtakið „ást
Sannleikurinn á bak við þessi stór-
brotnu leiktilþrif Mosjoukins var
hins vegar sá, að hann hafði ekki
hugmynd um í hvaða samhengi
Kulesjov hugðist nota myndskeiðið.
ÚR KOKKABÓKUM
SALFRÆÐINNAR
Niðurstöður þessarar tilraunar
Kulesjovs segja okkur býsna margt
um eðli og þó einkum áhrifamátt
myndmáls kvikmyndagerðarlistar-
innar. Myndmálshefðin byggir s.s. á
virkri huglœgri þátttöku áhorfenda:
Það sem myndavélin getur af ein-
hverjum ástæðum ekki sýnt, sköp-
um við sjáif í eigin hugarheimi jafn-
óðum og við erum mötuð á þeim
lágmarksupplýsingum... tákn-
myndum og hljóðum, sem nægja til
að viðhalda tálmyndinni fyrir hug-
skotssjónum okkar.
Þegar kvikmynda- og fjölmiðla-
fræðingar hafa í tímans rás leitast
við að skilgreina þetta samband
miðilsins við áhorfendur, hafa þeir
því gjarnan leitað á náðir sálfræð-
innar í leit sinni að hugtökum og að-
ferðum til að nálgast viðfangsefnið.
Þannig eru t.d. hugtök eins og sam-
sömun (identification), sefjun (sug-
þann mund er við göngum út úr
myrkvuðum sölum kvikmyndahús-
anna á vit eigin raunveruleika-
heims, ellegar hreiðrað um sig í hug-
arheimi okkar og haft þar með
marktæk áhrif á t.d. viðhorf okkar
til þess veruleika er fjallað var um í
viðkomandi kvikmynd, einkum ef
efni hennar snertir okkur jafnframt
persónulega í einhverju tilliti. Við
könnumst einnig öll við það úr les-
endadálkum dagblaðanna, eftir
sýningu umdeildrar sjónvarpsdag-
skrár eða kvikmyndar, hversu menn
geta verið iðnir við að eigna öðrum
eigin hvatir, tilfinningar og hug-
renningatengsl, einkum ef þau
valda kvíða eða eru á annan hátt
óþægileg. Þar er um hreinræktað
frávarp að ræða.
Eins og minnst var á hér að fram-
an verður kvikmyndin í raun fyrst til
í eigin hugmyndaheimi áhorfenda,
eftir að skyntúlkun þeirra á viðkom-
andi myndefni hefur átt sér stað.
Engir tveir einstaklingar upplifa á
hinn bóginn sömu kvikmynd á ná-
kvœmlega sama hátt, heldur ræðst
skyntúlkun þeirra hvors um sig fyrst
og fremst af persónulegum þroska
þeirra, vitsmunum og fyrri reynslu
af þeim efnisatriðum, sem tekin eru
til umfjöllunar í viðkomandi kvik-
mynd. En eins og ljóst má vera af til-
raun Lev Kulesjovs, sem rakin var
hér að framan, getur framleiðandi
myndefnis fyrir kvikmyndir og sjón-
varp engu að síður ráðið miklu um
á hvern hátt við upplifum það
myndefni, er hann leggur fyrir
okkur á hverjum tíma. Hann tekur
myndir. . . augnabliksbrot úr raun-
veruleikanum og raðar þeim síðan
saman eftir eigin hentisemi áður en
þau opinberast okkur á hvíta tjald-
inu, eða sjónvarpsskjánum. Hann
velur sumsé hvaða hliðar á viðkom-
andi málefni skulu skoðaðar sér-
staklega og í þessu vali hans liggja
óhjákvæmilega persónuleg viðhorf
hans og afstaða til viðfangsefnisins.
Með hliðsjón af framangreindu er
því eðlilega erfitt að yfirleitt full-
yrða án nokkurs fyrirvara um yfir-
burði kvikmyndarinnar sem áróð-
urstækis umfram aðra fjölmiðla.
Hún getur (líkt og hver önnur mis-
vel skrifuð bók, grein í dagblaði,
leikrit eða hljóðvarpsdagskrá) kom-
ið á framfæri mætum, mikilsverð-
um, nú eða ef því er að skipta:
einskisverðum hugmyndum; gert
það á skiljanlegan eða óskiljanleg-
an, aðlaðandi eða fráhrindandi hátt;
lent fyrir sjónum „réttra" eða
„rangrá', móttækilegra eða ómót-
tækilegra áhorfenda, og að endingu
verið þar með virk eða óvirk, af-
drifarík eða óveruleg sem áhrifa-
valdur á skoðanamyndun meðal
þegna þjóðfélagsins. Þess ber því að
gæta í allri umræðd um þessi mál,
að það eru í sjálfu sér ekki hinir ein-
stöku miðlar sem slíkir sem hafa
áhrif á skoðanamyndun okkar (og
þar er kvikmyndin að sjálfsögðu
engin undantekning), heldur öðru
fremur hinar einstöku og mishagan-
lega útfærðu afurðir þeirra.
Hitt er svo annað mál, að TÍDNI
einhvers nánar tiltekins fagurfræði-
legs, pólitísks eða hálfpólitísks boð-
skapar eða áróðurs í kvikmyndum
og á öldum ljósvakans ræður að
sjálfsögðu miklu um á hvern hátt al-
menningsálitið innan viðkomandi
þjóðfélagsheildar mótast, þegar til
lengri tíma er litið.
gestion) og frávarp (projection) nú-
orðið nær ómissandi í allri mark-
tækri umræðu um áhrifamátt fjöl-
miðla á borð við kvikmyndir og
sjónvarp.
Hugtakið „identification“ eða
samsömun er í sálfræðinni skil-
greint sem að mestu leyti ómeðvit-
að ferli í vitund einstaklingsins, er
hann samsamar sig ímynd annars
einstaklings, atferli hans, hugsunum
og tilfinningum. Sefjun, eða „sug-
gestion" er notað yfir áorkun ein-
hvers nánar tiltekins einstaklings
eða atburðar á tilfinningar, hugsan-
ir og athafnir annars aðila, á meðan
hugtakið „projection", eða frávarp
er skilgreint sem sú árátta að eigna
öðrum eigin hvatir, tilfinningar og
hugrenningatengsl, einkum ef þau
valda kvíða eða eru á annan hátt
óþægileg.
AÐ UPPLIFA KVIKMYND
Sálfræðilegar skilgreiningar á
borð við þær er nefndar hafa verið
hér að framan eru mikilvægar fyrir
skilning okkar á því, hvernig við
upplifum kvikmyndir og umfram
allt hvers vegna við upplifum þær á
þann veg sem við gerum. Öll höfum
við einhverju sinni upplifað það, að
við setjum okkur meðvitað eða
ómeðvitað í spor einhverrar nánar
tiltekinnar persónu á hvíta tjald-
inu.. . samsömumst henni huglægt,
svo lengi sem kvikmyndin varir. Við
höfum einnig öll orðið fyrir ein-
hvers konar misdjúpstæðri sefjun,
sem hvort tveggja getur liðið hjá í
Getur kvikmynd skoðast sem eitthvað annað og meira en hreyfanlegar myndir á hvttu
tjaldi fyrir fullum sal áhorfenda?
Tilraun Kulesjovs.