Helgarpósturinn - 28.05.1987, Blaðsíða 30

MAL OG MENNING
Að borga brúsann
Algengt er, að svo sé til orða tekið, að ein-
hver þurfi að borga brúsann, þegar hann
verður fyrir fjárútlátum. Það er t.d. ekki fá-
títt, að fjölmiðlar færi okkur fréttir um, að
ríkið þurfi að borga brúsann, þegar forstjór-
um hefir tekizt að koma fyrirtæki, sem ríkið
á eða ábyrgist, svo rækilega í fjárþröng, að
það á sér ekki viðreisnar von.
En hver er þessi brúsi, sem þarf að borga?
Brúsar eru nú miklu fátíðari hlutir en þegar
ég var ungur. Þá voru mjólkurbrúsar, olíu-
brúsar og sjeneverbrúsar á hverju strái. Auð-
vitað eru slíkir brúsar til enn, en ekki á
hverju strái.
Orðið brúsi hefir margar merkingar í ís-
lenzku. í Snorra Eddu i, 589 (útg. 1848)segir,
að brúsi merki ,,hafur“, og í fornmáli kemur
orðið auk þess fyrir sem mannsnafn og jöt-
unsheiti. í orðabókarhandriti (Lbs 99, fol, bls.
336) frá 18. öld, sem skrifað er af Hannesi
Finnssyni biskup, segir, að brúsi merki „mik-
ið hrokkið hár“ (crinis magnus crispus) og í
orðabók Guðmundar Andréssonar frá því
um 1650 kemur fyrir orðið skeggbrúsi, sem
sagt er merkja „maður með mikið skegg".
Sama orð er kunnugt frá 18. öld úr orðabók
Jóns Ólafssonar frá Grunnavík og sagt
merkja „sá, sem hefir mikið og hrokkið
skegg" (qvi barbam habet magnam et crispa-
tam). Þessa fræðslu hefi ég úr Orðabók Há-
skólans. Sömuleiðs hefi ég úr OH dæmi um
orðið brúsi sem fuglsheiti („himbrimi") og
jurtarheiti, en ekki skal farið nánara út í þá
sálma hér, heldur vísað til ritgerðar minnar
Brúsi og nokkur nöfn á leirílátum í Griplu III,
19-39. Flest af því, sem ég segi í þessum
þætti, er tekið úr þeirri ritgerð.
Niðurstaðan, sem ég komst að í framan
greindri ritgerð, var sú, að ílátið brúsi hefði
fengið nafn sitt af skeggjuðum manni. I En-
cyclopœdia Britannica, vol. 18 (1965), bls.
350, er sagt frá þýskri og flæmskri leirkera-
gerð, sem talið er, að hafizt hafi í Köln um
1540. Meðal annars voru framleiddir brúsar
með mynd af skeggjuðum manni á. Slíkir
brúsar nefndust samkvæmt sömu heimild
Bartmann á þýzku, en greybeard á ensku.
En víkjum nú sögunni til íslands. Til er
kvæði, sem oft er kallað Leirkarlsvísur og
venjulega eignað Hallgrími Péturssyni, þótt
það sé algerlega óvíst, eins og ég vík að í
Griplu III, 28. Örugglega er kvæðið þó frá 17.
öld. I Islenzku Ijódasafni AB 11,4, er fyrsta
vísan á þessa leið:
Skyldir erum við skeggkarl tveir,
skammt mun ætt að velja,
okkar beggja'er efnið leir,
ei þarf lengra telja.
í 4. vísu er skeggkarlinn, þ.e. brúsinn, kall-
aður „ílát vínsins". Nú er að vísu óvíst, hvort
í 1. vísuorði á að standa skeggkarl eða
skeggi. En hvað sem því líður vitum við m.a.
af kvæðinu, að á 17. öld var til vínílát úr leir,
sem kallaö var skeggi eða skeggkarl. Tvö er-
indi úr kvæðinu eru í Lexicon islandicum eft-
ir Guðmund Ólafsson (d. 1695). Ljósrit af
þessu handriti er í eigu OH. Undir orðinu
Skegge stendur á latínu svo felld skýring,
sem á íslenzku er á þessa leið: „Leirker, sem
mynd af höfði skeggjaðs manns er þrýst á. Af
þessu er kvæðið til orðið". Hér er að finna
elztu vitneskju um það, að á 17. öld hafi fs-
lendingar þekkt brúsa með mynd af skeggj-
uðum manni. En athuga ber, að Guðmundur
Ólafsson nefnir ekki í þessu sambandi orðið
brúsi. En úr þessu fáum við bætt á 18. öld.
Samkvæmt orðabók Jóns Ólafssonar frá
Grunnavík merkja orðin brúsi, skeggi og
sfceggkarl öll hið sama. Ég mun nú tilfæra
skýringar hans á þessum orðum samkvæmt
Orðabók Háskólans, en þýði þær úr latínu á
íslenzku. Um orðið brúsi segir JÓ: Brúsi, kk.,
flöskulaga ílát úr fíkjutré (á vafalaust að vera
úr leir. HH) eða leirker, sem að utan erskreytt
mannshöfði með skeggi, með handarhaldi
og opi að ofan, sem hœgt er að setja á loka
eða tappa, oft geröan úr korki, aðrir kalla
hann leirkarl og skeggkarl . . Pessi mynd,
eins og hún er sýnd, á uppruna í minning-
unni um þann spánska foringja (Duc de
Alba), sem áreitti Belga eöa Hollendinga
með grimmd og harðstjórn." Um orðið
skeggkarl segir Jón m.a.: Sumir bera fram
sker-karl, en ranglega. Mynd skeggjaðs
manns er sögð vera þrýst á brúsa þessa í
minningu hins spánska manns Duc de Alba,
frœgs harðstjóra, stjórnanda Belga, sem að
ofstœki og grimmd er sagður hafa léttilega
tekið fram öllum dauðlegum mönnum síns
tíma, né nokkurn tíma utan einu sinni hafa
hlegið, þegar hann haföi gegnum rifu séð,
hvar strákur dáðist aö mígandi kerlingu. Og
loks segir Jón um orðið skeggi: stytt úr skegg-
karl í kvœði Hallgríms Péturssonar um
flöskulaga leirker. Skyldir erum við skeggjar
(aðrir skeggkarl) tveir, skammt mun œtt að
velja o.s.frv.
Af framan greindu er sýnt, að íslendingar
hafa á 17. og 18. öld þekkt leirílát með mynd
af mannshöfði, ætluð undir vín, sennilega
einkum brennivín. Þessi ílát höfðu ýmis
nöfn, þar á meðal heitið brúsi. Við skulum
ekki taka það alltof alvarlega, þegar Grunna-
víkur-Jón segir, að skeggkarlinn sé hertog-
inn af Alba (1508-82), sem Jón virðist hafa
hatað af lífi og sál. í ensku er til orðið bell-
armine um sams konar brúsa, sem eru
kenndir við Roberto Bellarmino kardínála
(d. 1621), en hann var mikill andstæðingur
mótmælendatrúar. Því kunna fleiri að koma
hér við sögu en hertoginn af Alba. Enginn
brúsi með mannshöfði er til í Þjóðminjasafni,
en þar er hins vegar slík kanna, dálítið
skemmd (nr. 2978), gerð í Nassau á 17. öld.
Orðabók Háskólans hefir ekki eldra dæmi
um orðtakið að borga brúsann en frá síðari
hluta 19. aldar: hverá . . . að borga brúsann?
(Þjóðólfur 31,125). Orðtakið merkir í raun-
inni „hver á að borga brennivínið?" Brúsi
táknar með öðrum orðum hér það, sem í
brúsanum er, alveg á sama hátt og flaska get-
ur táknað vökvann í flöskunni. Fyrirmyndin
að orðtakinu er sennilega danska orðtakið
betale gildet, þó að íslenzka orðtakið beri lít-
inn keim af dönsku. En skilyrði þess, að ís-
lenzka orðtakið varð til, eru, að orðið brúsi
fékk merkinguna „brennivínsílát" á 17. öld.
HVAÐ ÆTLAR ÞÚ AÐ GERA UM HELGINA?
HJÖRDÍS INGVARSDÓTTIR
KAUPKONA
Þú hittir svo sannarlega ekki á spennandi
manneskju núna, þvíég vinn bókstaflega
allar helgar! Eg er með þennan söluturn
hérna í Armúlanum og auk þess biðskýl-
ið á Grensásvegi og á meðan ég er að
vinna þessi fyrirtœki upp er ég mœtt
klukkan 6 á morgnana og komin heim
klukkan 12 á kvöldin. Og helgin fram-
undan verður engin undantekning, vinna
og aftur vinna. Hitt er annað mál að þeg-
ar stundarfriður gefst skrepp ég gjarnan
út úr bœnum og ég cetla örugglega að
skreppa um hvítasunnuhelgina til vin-
konu minnar, sem er garðyrkjubóndi í
Hrunamannahreppi.
STJÖRNUSPÁ
HELGINA 29.-31. MAÍ
111 an mnnmimmmmm
Fyrri hluti föstudagsins er á flestan hátt betri en síð-
degið og þú ættir þess vegna að nýta morguninn vel.
Þú þarft þar að auki á mikilli þolinmæði að halda til að
forðast deilur við fólkið í kringum þig. Laugardagurinn
er einkar hagstæður þegar einkalífið og heimilið eru
annars vegar. Ástvinir þínir sýna þér umhyggju og ekki
er ótrúlegt að þér þerist einhver gjöf. Þetta þægilega
andrúmsloft helst líka á sunnudag.
NAUTIÐ (21/4-21/5;
Eitthvað hefur orðið til þess að þú neyddist til að
breyta áætlunum þínum, sérstaklega varðandi ferða-
lög, og það lítur út fyrir að sú óvissa ríki eitthvað áfram.
Þú ert hvattur af öðru fólki til að binda enda á ákveðin
tengsl, sem varað hafa lengi. Láttu utanaðkomandi að-
ila þó ekki rugla dómgreind þína. Það gengur mikið á
undir yfirborðinu og það bitnar á nánu ástareða vináttu-
sambandi. En þú hefur sjaldan notið þess eins og nú að
losa þig við óþarfa hluti.
TVIBURARNIR (22/5-21/6)
Ákveðið samband er að komast á núna og það getur
gerþreyttöllulífi þínu. Þessvegna þarftuaðgera hreint
fyrir þínum dyrum varðandi fortíðina, svo hún spilli ekki
fyrir síðar. Þú hlýtur að vera orðinn þreyttur á að láta
sem ekkert sé, þó mikið sár búi undir niðri. Láttu fólk
samt ekki halda að þú ætlir að gefast upp og skipta um
skoðun í fjármálum.
öll samskipti við annað fólk ganga vel á föstudag, en
þú ættir að hugsa þig vel um áður en þú framkvæmir
hlutina. Vinir þínir færa þér heppni á laugardag og það
verður auðvelt að fá aðstoð, ef þú þarft á henni að
halda. Þar að auki gætu leyndar óskir ræst þennan dag!
Á sunnudag ættir þú að nota tímann til að endurskoða
ákveðnar fyrirætlanir með tilliti til þreyttra aðstæðna.
Það á ef til vill illa við þig að gera hlutina á óhefð-
bundinn hátt eða með leynd, en það er eina ráðið til að
ákveðinn aðili geti ekki spillt meira fyrir. Fjármálin þatna
á næstunni, ef það hefur ekki þegar orðið, en þvi miður
gengur enn á ýmsu í einkalífinu. Gættu þess að lenda
ekki upp á kant við þá sem þér er annt um. Þig skortir
þina venjulegu orku og þjartsýni, en það ástand lagast
þegar lengra er liðið á árið.
IV, 14 m i —
Þú efast um einlægni og heiðarleika einhvers, en
láttu samt ekki tilfinning arnar koma í veg fyrir meirihátt-
ar breytingar sem nú standa fyrir dyrum. Ákveðinn aðili
vill stokka upp gamalt samband og þín fyrstu viðbrögð
eru að segja nei. Þú getur hins vegar komið í veg fyrir
árekstra og vonbrigði síðar, ef þú ert sveigjanlegur
núna. Frá og með sunnudeginum verður þú helst til til-
finningasamur í nokkra daga. Slakaðu á!
Reyndu að varast eirðarleysi á föstudag og vertu þol-
inmóður og svolítið snjall í samskiptum við annað fólk
þennan dag. Ekki sýna heldur of mikla óbilgirni þegar
þú setur fram skoðanir þínar. Laugardagurinn hentar vel
til samskipta við almenning, þar sem slíkt á við. Hlutirn-
ir ganga hins vegar hægt og rólega fyrir sig á sunnudag
og þú munt vera með hugann við vinnuna. Gerðu endi-
lega áætlanir, en ekki taka mikilvægar ákvarðanir.
SPORÐDREKINN (23/10—22/11
Föstudagurinn er góður til hvers kyns viðskipta, en
þú ættir ekki að skilja fjármuni eftir á glámbekk. Ástar-
sambönd ganga betur þegar kemur fram á laugardag
og hann er einnig vel til þess fallinn að byrja ný sam-
bönd. Sunnudagurinn verður síðan einkar Ijúfur og
þægilegur. Þá fer lítið fyrir leiðinlegu fólki eða kringum-
stæðum í lífi þlnu.
BOGMAÐURINN (23/11-21/12;
Láttu berast með straumnum um sinn og komdu fólki
á óvart með því að samþykkja þær breytingar, sem því
finnst rétt að gera. Þú mátt hins vegar ekki láta tilfinn-
ingarnar bera heilsuna ofurliði. Þig dauðlangar til að
gagnrýna aðra og skipta þér af öllu, en nýleg reynsla
ætti að hafa kennt þér að vera ekki of öruggur með þig.
Aðstæður, sem þú ræður ekki við, neyða þig til að end-
urmeta ýmislegt. Að endingu verður þú þó að láta þína
innri rödd ráða ferðinni.
STEINGEITIN (22/12-21/1
Drífðu nú í því að panta þér tima hjá lækni og fáðu
skorið úr því, sem veldur þér áhyggjum. Keyrðu svo
mjög varlega og farðu gætilega með öll tæki og tól. Á
laugardag munu ástarsambönd blómstra, hvort sem er
í eða utan hjónabands, og það er góður dagur til að
setja upp trúlofunarhringa. Sunnudagurinn heldur
áfram á sömu nótum. Notaðu hann til þess að aðstoða
og vera einn með ástinni þinni.
VATNSBERINN (22/1-19/2
Loks er fólk farið að skilja að það getur ekki hindrað
þig í að gera ákveðnar breytingar (einkallfinu og jafnvel
vinnunni líka. Gerðu þér grein fyrir þvi að aðili, sem þér
þykir vænt um, er ekki með neinn barnaskap. Hann er
einungis undir afskaplega miklu álagi þessa dagana. Þú
ert fullur orku og finnst erfitt að fá ekki að sanna gildi
þitt, en þú getur verið viss um að reynsla næstu daga
verður þér ómetanleg út árið.
FISKARNIR (20/2-20/3
Heimilislífið hefur verið svolítið erfitt að undanförnu,
en nú eru hlutirnir þó a.m.k. komnir upp á yfirborðið.
Þess vegna áttu auðveldara með að ákveða næsta
skref. Ástvinum þlnum finnst þú hafa vanrækt þá upp
á slðkastið og einungis hugsað um eigin frama. Komdu
þeim í skilning um að þetta verði þeim einnig til góðs.
Fólk er svolftið stressað og viðkvæmt og þú hefðir því
gott af að skipta um umhverfi, ef hægt er.
30 HELGARPÓSTURINN