Helgarpósturinn - 08.10.1987, Síða 24

BÓKMENNTIR
/ húsi
andanna
Isabel Allende:
Hús andanna
Skáldsaga
Thor Vilhjálmsson þýddi
Mál og mennina 1987
429 bls.
Isabel Allende er lág-
vaxin kona en kvik í hreyfingum,
kinnbeinabreið með brún
möndlulaga augu sem spegla í
senn blíðu þess sem finnur til með
öðrum og skerpu þess sem auðið
er að sjá fleira en það sem liggur
í augum uppi. I umræðum þeim
sem hún tók þátt í, hvort sem var
um stöðu skáldsögunnar á okkar
dögum eða konur og bókmenntir,
og einnig í fyrirlestri sem hún hélt,
kom glöggt fram sérstaða hennar
í hópi annarra rithöfunda sem
voru á þessari hátíð. Sú sérstaða á
að sjálfsögðu rætur í uppruna
hennar frá álfu sem er full and-
stæðna og mótsagna sem eru
miklu meiri og öflugri en fólk á
norðurslóðum getur ímyndað sér.
í afstöðu til bókmennta og hlut-
verks þeirra kemur þetta fram í
því að hún telur meginhlutverk
bókmenntanna að eiga erindi við
fólk til þess að gera því veröldina
eitthvað skiljanlegri en hún er, en
um leið víkka hana út og taka með
í reikninginn þætti tilverunnar
sem ekki eru bundnir hinum hefð-
bundna efnisheimi. Hún hafnar
því þegar verið er að tala um suð-
uramerískt furðu- eða töfraraun-
sæi, vegna þess að hinn heiti veru-
leiki þessa heimshluta taki öllum
furðum og ímyndunum fram. Um
þessa athyglisverðu konu og
sagnaþul, reynslu hennar og af-
stöðu til tilverunnar mætti margt
enn segja en hér verður staðar
numið og snúið að bók hennar,
Húsi andanna, sem kom út meðan
á bókmenntahátíð stóð.
Ég held að einna best sé að lýsa
verkinu með því að skipta því í
þrjá hluta. Fyrsti hlutinn, sem
spannar rúmlega fyrsta þriðjung
verksins, segir frá veröldinni eins
og hún var á fyrri hluta aldarinnar
og þar er Esteban Trueba aðalper-
sóna. Lýst er uppgangi hans og efl-
ingu úr fátækt í mikið ríkidæmi.
Grundvöllur valda hans og auð-
legðar er land sem fjölskylda hans
á frá fornu fari en er allt í niður-
níðslu þegar hann hefur þar mikla
uppbyggingu. í þessum lýsingum
koma vel fram þeir þjóðfélagshóp-
ar sem landið byggja og einkenni
þeirra, þar sem Esteban verður
erkitýpa fyrir landeigendur.
Eiginkona Estebans er Clara hin
skyggna sem gengur að eiga hann
öllum að óvörum, en tilkynning
um það eru fyrstu orðin sem hún
mælir eftir níu ára þögn, þá átján
ára. Clara er mikil undrapersóna,
sér atburði fyrir og getur hreyft
hluti með hugarorku og er í beinu
sambandi við anda hússins. Ann-
ars ættu Islendingum ekki að
koma svona konur á óvart því hér
eru þær enn á hverju strái, þó
vissulega hafi Clara sín suðuramer-
ísku einkenni. Það er einkum í
samanburði við hana og í um-
gengni við hana sem mynd
Estebans sem harðstjóra skýrist.
Með lýsingu á veröld Clöru og síð-
ar dóttur hennar Blöncu og loks
dótturdóttur Ölbu er sýnd tilvera
kvennanna í þessu samfélagi sem
gefur verkinu óvenjulega vídd og
gerir kúgunina og harðstjórnina
ennþá grimmilegri.
í öðrum hluta verksins er lýst
upplausnarástandi, breytingum
sem smám saman verða harðari
um leið og upplausn samfélagsins
verður meiri. Hér eru það börn
Estebans sem eru í forgrunni sög-
unnar en þau halda hvert um sig
út á sínar gjörólíku brautir, fjöl-
skyldan sundrast og hver hyggur
að sínu og ættfaðirinn hefur ekki
lengur vald á sínu fólki. Sama ger-
ist í þjóðfélaginu, yfirstéttinni
gengur æ verr að ráða yfir alþýð-
unni uns einn góðan veðurdag að
hinir fátæku sigra í kosningum.
í þriðja hlutanum, þar sem Alba
er orðin aðalpersóna, er lýst tím-
anum frá kosningu hins vinstri-
sinnaða forseta og nokkuð fram-
yfir valdatöku hersins. Þessi frá-
sögn finnst mér ákaflega mögnuð
þó hér kveði við allt annan tón en
fyrr i sögunni. Með lýsingum á
hlutskipti nokkurra einstaklinga
tekst höfundi að kalla fram mjög
skýra mynd þessara viðburða. Það
sem mér finnst athyglisverðast við
þennan hluta frásagnarinnar er
hlutskipti millistéttar og yfirstéttar
sem stendur með aðstoð erlends
valds að valdaráni hersins, en
verður fyrr en varir fyrir barðinu
á hernum. Þarna hefur milli-
stéttin og yfirstéttin magnað upp
draug sem hún ræður ekki við og
snýst gegn skapara sínum.
Þessi saga er stórbrotin lýsing á
örlögum einstaklinga sem búa við
miklar öfgar hvar sem á er litið. í
örlögum þeirra speglast hvort
tveggja í senn harmsaga einstakl-
inga og þjóðar. Persónurnar eru
óvenjulegar og andstæðufullar,
öðlast ólgandi líf á síðum bókar-
innar og halda lesanda föngnum.
Thor Vilhjálmsson hefur þýtt
Hús andanna. Ekki get ég dæmt
um trúnað hans við frumtextann
en hitt veit ég að í hans búningi er
sagan ákaflega læsileg, still henn-
ar fjölskrúðugur og lifandi. Þetta
er bók sem erfitt er að leggja frá
sér fyrr en lestri er lokið. G.Ásl.
Annarleg
París
Árni B. Helgason
París — sögubók
Fjöregg 1987
392 bls.
Síðsumars kom út bók eftir ung-
an höfund sem ekki hefur áður
kvatt sér hljóðs, skáldsaga upp á
tæpar 400 síður, og hafa margir
færst minna í fang með fyrsta
skáldverki sínu.
Saga þessi gerist á einhverjum
torkennilegum stað sem virðist
geta verið á íslandi, langt frá öðr-
um byggðum og mjög einangrað-
ur að því er virðist. I fjarska eru
olíuborturnar þó það skipti reynd-
ar engu máli i sögunni. Samfélagið
í þorpinu er undarleg blanda af
stórborg og smábæ. Þarna er út-
varpsstöð og sjónvarpsstöð, dag-
blað, leikhús o.fl. sem bendir til
stórborgar en annað svo sem stutt
aðalgata, kunningsskapur fólks og
deilur milli einstaklinga sem
benda til smábæjarins. Misvísanir
af þessu tagi gera það erfitt fyrir
lesandann að átta sig á því um
hverskonar umhverfi þarna er eig-
inlega að ræða. Ónákvæmni af
þessu tagi setur mark sitt ákaflega
mikið á þessa bók. Þrátt fyrir
margvisleg söguefni verður óná-
kvæmni í framsetningu þeirra til
þess að þau meira og minna gufa
upp, og tækifæri sem bersýnilega
eru fyrir hendi eru ekki notuð.
Persónur sögunnar verða aldrei
sérlega ljósar fyrir lesanda, frek-
ast að ein og ein aukapersóna öðl-
ist líf á pappírnum. Aðalpersónur
eins og bæjarstjórinn, ritstjórinn,
hellumeistarinn ná aldrei lengra
en að verða óljósar hugmyndir
þrátt fyrir mikla fyrirferð í sög-
unni.
Meginástæðan fyrir því að ekki
hefur betur tekist til með þessa
sögu er stíll höfundarins. Hann
hefur einstakt dálæti á sérkenni-
legum orðum, sjaldgæfu orðalagi,
kringilyrðum og hátíðlegri orða-
eftir Frey Þormóðsson og Gunnlaug Ástgeirsson
röð. Þetta gerir það að verkum að
textinn verður fádæma tilgerðar-
legur. Stílbrögð af þessu tagi er
auðvitað allt í lagi með að nota, þá
og þegar það á við, en þegar ekk-
ert lát verður á tiktúrum af þessu
tagi í tæpar 400 síður verður það
ákaflega leiðigjarnt og þreytandi.
Ég verð að játa að ég skil ekki
almennilega hvernig á því stendur
að höfundur lætur svona mikið
verk frá sér fara með þessum
hætti. Það er augljóst að það er
mikið verk að skrifa sögu upp á
400 síður enda virðist höfundur
hafa unnið að þessu verki í nærri
tíu ár, og ætti þess vegna að hafa
haft næg tækifæri til þess að sækja
ráð til einhverra.
Það er ekki hægt annað en að
vera svolítið dapur yfir bók eins og
þessari. G.Ást.
Dirrindí
fuglanna
Þegar útgefendur hafa sagt NEI
getur skáldið gert annað tveggja;
að stinga skáldskapnum niður í
kassa og bera upp á háaloft, eða
grípa til eigin ráða og spyrja ekki
um kostnað, smíða bók og gefa
hana út í eigin nafni. Þennan kost
hafa skáldin sem betur fer oft val-
ið, annars væri vald misviturra út-
gefenda óhuggulega mikið yfir
mörkum skáldskapar og skáld-
óskapa. Stærsti gallinn við eigin-
útgáfurnar er hins vegar óviss
dreifing og lítil kynning og um-
fjöllun. Bækurnar liggja sjaldnast
frammi í bókabúðum, en er dreift
af handahófi með dyrasölu til
kunningja og kunningja þeirra.
Því má með sanni kalla eiginútgáf-
urnar neðanjarðarstarfsemi, nán-
ast eins og ólöglegur og siðlaus
undirróður, en með þessum hætti
hefur ljóðaútgáfa þrifist hvað best.
Með eiginútgáfunni getur grósku-
mikil bókaútgáfa nýgræðinga hins
vegar farið auðveldlega framhjá
þeim sem vilja fylgjast með því
nýjasta í íslenskum skáldskap.
Kristín Ómarsdóttir gaf í sumar
út fyrstu ljóðabók sína, / húsinu er
þoka, í eigin útgáfu, en Kristín
vann leikritasamkeppni Þjóðleik-
hússins 1985 með einþáttungnum
Draumum á Huolfi, sem sýndur
var á litla sviðinu í Þjóðleikhúsinu
í fyrravetur. Ljóðabókin er vel
hönnuð af Lars Emil Árnasyni og
litiausar strangflatarmyndir hans
á milli kafla eru mátulega áhrifa-
litlar á innihald ljóðanna, þær
virka best sem hvíld fyrir andann
og augað. Forsíðunni er erfitt að
rugla við aðrar, skærgulir, bláir og
bleikir fletir mynda upphafsstafi
skáldsins. Bókin er hundrað blað-
síður og prentuð hjá Offsetfjölrit-
un. Bókin skiptist í fimm kafla sem
allir hanga saman á hinu stóra við-
fangsefni Kristínar, ástinni.
I opnunarljóði bókarinnar ber
Kristín sig nakta á bórð og alls-
lausa, þar bada ég mig, undir
glugganum, fyrir þig, og undir-
strikar með því að skáldið er að
gefa sig sjálft í ljóðunum, ást þess
er ekki lítil til lífsins. En efasemd-
irnar eru yfirgnæfandi. Eftir að
hafa tilkynnt að skaut konunnar
sé á bragðið eins og rækja segir í
ljóðinu „Ferðamaður":
— Líttu hið fagra!
Og minnist um leid þín, Magdalena,
íhuganum.
Hann sýnir mér þá kynfœri sitt,
— ad eilífu upphafiö.
Sœöin blýföst. Og ég segi:
— Þá þýdir nú litiö fyrir þig ad
matast.
Með sjálfa guðsmóðurina í huga
efast skáldið um tengslin á milli
ástar og kynlífs og bendir á að
kynlífið fullnægi ekki ástarþránni
og hafi kannski ekkert að gera
með ást. Samt er það kynlífið sem
sífellt ryðst fram fyrir í lífinu sem
glöggt er í Ijóði 3 „í Garði í stór-
borg“:
Lœdumst á tánum
inní grœnar hamfarir.
Augu þín blaut.
Mokum uppúr hvort ööru
ópum dýrsins.
Spurningarnar í ljóðum Kristín-
ar eru risastórar, hvað er þessi ást
sem fangar mann viljugan í gadda-
vírsgirðingu? Eru tveir einstakl-
ingar í faðmlögum nær hvor öðr-
um en aðrir? I framhaldi ljóðsins
segir:
Eg teygi uarir þínar.
Þú litar kinnar mínar.
Drekkur hrϚslu augna minna.
Hver ertu
Hver ertu
Ástin birtist stundum sem eign-
arhald. Svo segir stúlkan í ljóðinu
„Leyndarmál stelpunnar og ris-
ans“, en í nafninu meitlast einmitt
vanmáttur hennar gagnvart ást-
inni og hinu allseignandi karlkyni.
í ljóðabálknum „Eg er hugarflug
og floginn" veltir skáldið því fyrir
sér hvort ástin sé yfirleitt til, hvort
hún sé ekki týnd í viðjum vanans:
þaö er morgunn
og ég suaf
— ég man ekki síöan hvenœr
ogþú
ert hjá mér
— alueg siöan alltaf
Þannig heldur skáldið áfram að
velta fyrir sér ástinni sem kannski
er ekki annað en afneitun ein-
semdarinnar. í „Lóuversi 1“ er ein
bón; Vertu hjá mér, þaö eru suo fá-
ir, ekki einn, ekki neinn. Hring-
ferðir skáldsins verða margar um
flóknar vegleysur ástarinnar og
ætíð án svara við sífellt fleiri
spurningum.
Kristín er mjög upptekin af
fuglalíkingum eins og bálkurinn
„Eg er hugarflug og floginn" vitn-
ar um, en frelsið öðlast skáldið að-
eins á vængjum hugans:
Augu þín fuglsins segja:
— geröu eitthuaö! —
Fuglar para sig á vorin, verpa og
liggja á meðan makinn ber ætið
að, svo koma ungarnir og svo fara
ungarnir og að hausti skiljast pör-
in í stóru flokkana og fljúga á burt.
Þannig endurtekur tilvist fugl-
anna sig ár frá ári til þess eins að
viðhalda stofninum, án spurninga
um tilgang eða ást. Éru ástir
mannanna í raun merkilegri eða
dýpri?
Kristin veltir upp hversdagsleg-
ustu útgáfum ástarinnar, en einnig
örgustu afbrigðum því ástin birtist
aldrei eins í tvö skipti, hvorki í
raunverunni eða í Ijóðunum. Full
efasemda spyr hún spurninga um
tilgang og tilvist ástar í manneskj-
unni og þeirra á milli. Ljóðin eru
kraftmikil og vönduð þar sem
engu orði virðist ofaukið og mað-
ur nær aldrei að tæma bikar merk-
ingarinnar alveg til botns. Maður
heldur og manni finnst, en við
næsta lestur kemur annað og
meira í ljós. Slík eru einkenni
góðra ljóða. Eftir lestur bókarinn-
ar er engu svarað um ástina, en
spurningar og hugsanir lesandans
um hana margfalt fleiri.
Til er bókin / húsinu okkar er
þoka. Jibbíkóla og húrra fyrir
þeim sem eru sjálfum sér trúir og
stunda neðanjarðarstarfsemi, því
gleymskan er gráðugur kisi í kassa
á háu lofti sem breimar og kelar af
geðþótta og eigin hagsmunum,
eins og útgefandi. Það sveimar
alltumlykjandi þoka í húsi hugans
og óvissan ein stendur eftir. Samt
er ástin eitthvað sem er. Titlar
ljóðaleikritanna í 5. kafla gætu í
því ljósi myndað þema bókarinn-
ar: Þau vaka, Þau komu aö huort
ööru, Þau hutsla, Þau bíöa, Þau
líöa, Þau dirrindía.
TÍMARIT Máis ogmenningar, 3.
hefti, er komið út, fjölskrúðugt að
efni að vanda. Yfir 20 höfundar
skrifa í tímaritið að þessu sinni,
bæði greinar fræðilegs efnis og
skáldskap. Meðal þeirra sem eiga í
tímaritinu ljóð að þessu sinni eru
Stefán Höröur Grímsson, Anton
Helgi Jónsson, Sjón og Kristján
Árnason, auk annarra. Að auki ritar
Berglind Gunnarsdóttir grein sem
hún nefnir Er ljóðið glataður tími?
og er eins konar varnarræða fyrir
skáldskapinn. Tvær greinar í heftinu
snúast um fornar merkisbækur:
Tryggui Emilsson skrifar um Vída-
línspostillu og húslestrarhefðina og
Gunnar Haröarson ritar grein sem
hann nefnir Enn um Islendingabók,
þar sem hann hafnar þeirri skoðun
að gera þurfi ráð fyrir tveimur gerð-
um Islendingabókar. 1 heftinu eru
tvær greinar um íslenska rithöf-
unda; Árnilbsen ritar grein um Birgi
Sigurösson og Ástráöur Eysteinsson
aðra um Thor Vilhjálmsson. Einnig
má í heftinu nefna grein um Trag-
edtur eftir Jón Proppé og grein Þór-
hildar Ólafsdóttur um franskar bók-
menntir. Jafnframt hefur hún þýtt
smásögu eftir franskan höfund, Le
Clézio. Siguröur A. Magnússon hef-
ur einnig þýtt smásögu fyrir tímarit-
ið, eftir suður-afríska rithöfundinn
Alan Payton. Að auki má nefna smá-
sögu eftir Steinunni Siguröardóttur
sem höfundur kallar Konu og kind.
Ennfremur eru í heftinu ritdómar
um nýlegar bækur, samkvæmt
venju. Ritstjórar eru þau Silja Aöal-
steinsdóttir og Guömundur Andri
Thorsson, en þetta mun vera fyrsta
heftið sem hann tekur þátt í að rit-
stýra.
VAKA/ HELGAFELL heid
ur áfram að gefa út verk Halldórs
Laxness. Forlagið hefur tryggt sér
útgáfuréttinn á verkum hans er-
lendis og núna er að koma út fyrir
enskumælandi markað hátíðar- og
afmælisútgáfan af Sögunni af
brauöinu dýra. Bókin, sem er mynd-
skreytt af Snorra Sveini Friörikssyni,
var gefin út hér fyrr á árinu í tilefni
85 ára afmælis Halldórs. Nú kemur
hún sem sagt út á ensku, heitir þar
Bread of Life, og það er sjónvarps-
og menningarfrömuðurinn Magnús
Magnússon sem hefur þýtt söguna.
Eftir því sem fregnir herma er í
gangi töluvert átak hjá Vöku/-
Helgafelli í þá átt að gefa bækur
Laxness út á erlendum málum og
endurvekja útgáfu þar sem hún hef-
ur fallið niður á síðustu árum.
24 HELGARPÓSTURINN