Morgunblaðið - 02.03.1967, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. MARZ 1967.
21
- JÖHANN HAFST.
Framh. af bls. 12.
í þriðja lagi hefur ráðuneyt-
inu borizt bréf frá borgarlækn-
inum í Reykjavík diags. 3. febrú-
ar sl., þar sem gerð er grein fyr-
ir þeim upplýsingum, sem hann
hefur aflað um málið, m.a. með
tilliti til þess, hvort tilvist ál-
bræðslunnar í Straumsvík mundi
hafa áhrif á vatnsból eða gróð-
ur í Reykjavík. Þetta bréf hef-
ur eiranig verið afhent ÍSAL og
Alusuisse til umsagraar.
í fjórða lagi hefur iðnaðarmála
ráðuraeytið með bréfi hinn 6. júlí
sl. íalið fulltrúum ríkisstjómar-
innar í stjórn ÍSALs, þeim Miagn-
úsi Ástrraarssyni forstjóra og
(Hirti Torfasyni hrl., að taka
meragunarmálið til sérstakrar
athugunar og fylgjast vandlega
með því, hvað ÍSAL hyggist gera
1 því sambandi, og vinraa að því
fyrir sitt leyti, að gerðar verði
þegar í upphafi þær ráðstafanir,
sem nauðsynJegar megi telja.
Hafa fulltrúo<mir átt bréfaskipti
um málið við fyrirsvarsmenn
Alusuisse, auk þess sem það var
rætt á stj órraarfundi félagsins í
•1. viku.
í fimmta lagi var málið rætt
við forstjóra og framkvæmda-
stjóra Alusuisse, Emanuel R.
iÆeyer og dr. Paul H. Miiller,
meðan þeir dvöldu í Reykja/vík
dagaraa 22. og 23. febrúar sL og
frá því skýrt, hvemig málið
stæði á báðar hliðar. Þessir fyr-
Irsvarsmenn félagsins skýrðu frá
því, að í þeirri byggingaráætlun
ÍSALs, sem nú væri verið að
ganga frá, hefði byggingunni
verið breytt þaranig frá því, sem
áætlað var á árinu 1964, að setja
mætti upp fullkominn hreinsun-
orútbúnað í bræðslusölunum
hvenær sem væri án nokkiurrar
röskunar á þeim eða truflun á
rekstri verksmiðjuraraar, en veru-
legur kostnaðarauki leiðir af
þessari breytingu, seranilega um
30 millj. króna. Hefði mænir
bræðslusalanna verið hækkaður
og aðrar breytingar gerðar á
þaki þeirra, sem raauðsynlegar
væru í þessu sambandi, lagðar
yrðu reykhreinsunarrásir og loft
ræstiháfar. Hreinsunarútbúnaður
eá, sem um væri að ræða, að
síðar yrði settur upp, væri sams
konar útbúnaður og er í ál-
bræðslum Alusuisse í Husnes í
Noregi og Steg í Sviss. Muradi
það kosta um 60 millj. kr. að
setja hann upp í Straumsví'k sam
kvæmt hinum breyttu teikning-
um.
f sjötta lagi hefir landlæknlr
I bréfi dags. 17. febrúar sl. til
forstjóra Rannsóknarstofnunar
iðnaðarins talið mjög brýnt, að
nú þegar verði hafizt handa um
efnafræðilegar jarðvegsrannsókn
ir á svæði því í og umhverfis
Straumsvík, þar sem álverk-
wniðjunni er ætlað að rísa. Segir
svo í bréfinu: „Ef mögulegt á að
verða að fylgjast nákvæmlega
með flúormengun jarðvegsins í
framtíðinni á þessu svæði, er
nauðsynlegt, að nákvæmar, marg
ar og áreiðanlegar flúorrann-
sóknir í jarðveginum liggi fyrir,
áður en til nokkurrar álfram-
leiðslu kemur á þessum stað.“
Ræddi ég þetta mál sérstak-
lega á fundum með forstjóra og
framkvæmdastjóra Alusuisse, —
ásamt formanni stjórnar ÍSAL,
í sl. viku og varð um það fullt
samkomulag. Er ráðgert, að
grundvallarrannsókn þessi hefj-
ist þegar á þessu sumri og haldi
áfram eftir því sem þurfa þykir,
þar til álbræðslan tekur til
starfa, en þá munu reglulegar
samanburðarrannsóknir taka við,
eins og samningar standa til. Fyr-
irhugað er, að rannsóknin verði
framkvæmd undir stjórn sam-
vinnunefndar þriggja aðila, og
verður Rannsóknarstofnun iðn-
aðarins þar einn aðilinn. Alusu-
isse og ísal munu taka þátt í
rannsókninni og tilnefna annan
aðila í nefndina. Iðnaðarmála-
ráðuneytið mun síðan tilnefna
erlendan sérfræðing sem þriðja
mann í nefndina, og hefi ég í
huga að fá norskan sérfræðing
til þess starfs.
Auk þess, sem nú er greint,
munu sérfræðingar ríkisstjórnar-
innar og Alusuisse halda áfram
að skiptast á upplýsingum um
málið, og er m. a. verið að leggja
drög að því að fá hiragað svissn-
eskan lækni, sem er sérfræðing-
ur á þessu sviði, til viðræðna
við íslenzk heilbrigðisyfirvöld.
Ég vil nú veita svör við hinum
einstöku liðum fyrirspurnarinn-
ar umfram það, sem þeim hefir
verið óbeint svarað í því, sem
ég hefi að framan sagt
Um a-lið: „Telja sérfræðingar
íslenzku heilbrigðisþjónustunnar
nokkra hættu á flúoreitrun frá
álverksmiðjunni í Straumsvík?"
begar hér er spurt um hættu á
flúoreitrun, er væntanlega átt
við, hvort mönnum geti stafað
heilsutjón af útblásturslofti eða
loftmengun frá verksmiðjunni.
Enda er spurt um álit „sérfræð-
inga íslenzku heilbrigðisþjónust-
unnar“, eins og það er orðað.
1 þesu sambandi er raunar ekki
til að dreifa nema landlækrú,
er varðar heilbrigðismál, og
annast framkvæmdir þeirra mála
fyrir hönd ráðherra samkvæmt
lögum, reglum og venjum, er þar
um gilda.
Landlæknir telur sig hins veg-
ar ekki sérfræðing á því sviði,
hver áhrif loftmengunar frá ál-
bræðslu kynnu að geta verið. Eg
hefi áður greint frá afskiptum
landlæknis af því að afla upp-
lýsinga frá Alþjóðaheilbrigðis-
stofnuninni og þýzkum og norsk-
um heilbrigðisyfirvöldum og til-
lögum hans um, að þegar verði
hafizt handa um efnafræðilegar
jarðfræðirannsóknir og einnig
telur hann nauðsynlegt, að þegar
í upphafi verði gætt allra varúð-
arráðstafana. Akvörðun um að
breyta fyrirkomulagi við bygg-
ingu verksmiðjunnar þannig, að
hægt vérði fyrirvaralaust að
koma þar fyrir reykhreinsunar-
tækjum, er þáttur í slíkum var-
úðarráðstöfunum.
f aðalsamningi ríkisstjómarinn
ar við Swiss Aiuminium, Ltd.,
eru eftirfarandi ákvæði, sem hér
skipta máli:
Gr. 12.02. ÍSAL mun gera allar
eðlilegar ráðstafanir til að hafa
hemil á og draga úr skaðlegum
áhrifum af rekstri bræðslunnar
í samræmi við góðar venjur í
iðnaði í öðrum löndum við svip-
uð skilyrði.
13. gr. Reglur um öryggi, heil-
brigði og hreinlæti.
Að tilskildum ákvæðum 12. gr.
skal ISAL byggja, útbúa og reka
bræðsluna og halda henni við í
samræmi við núgildandi og síð-
ari lög og reglur á íslandi varð-
andi öryggi í atvinnurekstri, heil
brigði og hreinlæti, og skal í
þessum efnum vera háð eftirliti
opinberra stofnana, sem ábyrgð
bera á framkvæmd á slíkum regl
um.
Ég vil leyfa mér að bæta hér
við umsögn prófessor Axel Lyd-
ersen, forstöðumanns „Institutt
for Kjemiteknik" við tæknihá-
skóla Noregs í Þrándheimi og
formanns, „reykskaðaráðs" Nor-
egs, sem hefir yfirumsjón með
öllum mengunaráhrifum frá verk
smiðjureyk. Þessi umsögn er í
bréfi til forstjóra Rannsóknar-
stofnunar iðnaðarins hér, dags.
11. janúar 1966, en þar segir
prófessorinn; „Jeg kjenner intet
tilfelle av bevist skade pá menn-
esker i omegnen av aluminiums-
fabrikker", þ. e. ég veit ekkert
dæmi um, að fram hafi komið
tjón á mönnum í nágrenni ál-
verksmiðja.
Um fc-lið: „Hvers konar
bræðsluker verða notuð?“
í framkvæmdaáætlun ÍSALs
er gert ráð fyrir því, að bræðslu
ker í verksmiðjunni verði með
„bökuðum“ anóðum, þ. e. af svo-
nefndri „prebaked" gerð, en ekki
af Söderberg-gerð, sem algeng
er í norskum verksmiðjum, enda
norsk uppfinning. Þessi ker
ÍSALs eru sams konar ker og
notuð eru í öllum nýrri verk-
smiðjum Alusuisse, t. d. í Husnes
í Noregi, Steg í Sviss og New
Johnsonsville í Tennessee.
Framleiðsluaðferð við bræðslu
á áli er í aðalatriðum hin sama,
hvor tegund ofnanna, sem notuð
er. Munurinn á ofnunum liggur
aðallega í því, hvernig anóðunni
(neikvæðarafskautinu) er komið
fyrir. Þessar anóður eru búnar
til eða bakaðar úr blöndu af
koksi og koltjöru. 1 Söderbergs-
ofnum er kökum úr þessari
blöndu bætt á anóðustokk í ofn-
inum öðru hverju og þær látnar
mynda þar þétta anóðu smám
saman, eða sjálfbakandi anóður,
sem kaUað er. Við hitann í ofn-
inum eimast tjöruefni og brenni-
steinssambönd (brst. Díoxýð,
SO2) burt, og mundu þau ásamt
flúornum gera mönnum ólíft að
vinna í verksmiðjunni, ef ekki
væri höfð sérstök hlíf á ofninum.
Er loftræsting við þessa ofna
undir því komin, að hægt sé að
soga þessi efni upp um hlífina
á öruggan hátt, og er það aldrei
hægt fullkomlega, þar sem alltaf
þarf að opna ofnana öðru hverju
til að bæta á þá hráefni o. fl.
auk þess sem útbúnaðurinn get-
ur bilað.
f „prebaked" ofnuniun er hins
vegar búið að baka anóðuna,
þegar hún er sett í ofninn, eins
og nafnið bendir til. Eru því öll
tjöruefni og brennisteinssam-
bönd farln úr henni, eða því sem
næst, þannig að þeirra gætir lít-
ið sem ekkert við bræðsluna. AJ
þessum sökum er vel hægt að
starfrækja ofnana án þess að
hafa sérstaka hlíf á þeim, ef
loftræsting er góð upp með ofn-
unum, eins og hér er gert ráð
fyrir. Ef um reykhreinsun er að
ræða, fer hún að öllu leyti fram
með úðaþvotti í mæni bræðslu-
salarins, þar sem reykurinn safn
ast.
Samkvæmt upplýsingum Al-
usuisse hafa samanburðarnann-
só’knir sýnt, að framleiðslukostn-
aður hjá bræðslum með bökuð-
um anóðum verður lægri en hjá
þessbr æðsl um af Söderberg-
gerð. Auk þess, sem hefur
beina tölulega þýðingu, bend-
ir félagið ennfremur á það
(Feasib. Rept. I bls. 49), að
miklu auðveldara sé að ræsa
„prebaked“ ofna, en þá er flúor-
myndun yfirleitt með mesta
móti. Jafnframt sé auðveldara
að komast að anóðunni, og ef
nothæfi hennar breytist, komi
það strax í ljós á ofninum, en
ekki fyrr en eftir nokkrar vikur,
þegar um Söderbergs-ofna sé að
ræða. Einnig hafi breytingar á
straumstyrkleika (amper) í ofn-
inum miklu minni áhrif á vinnsl-
ima í „prebaked" ofnum, og er
það mikilvægt vegna rekstrar-
öryggis. Síðast en ekki sízt séu
vinnuskilyrði við „prebaked"
ofna hreinlegri og betri en við
Söderbergs-ofna og vandamál í
sambandi við loftræstingu í saln-
um minni og auðleystari.
Þær upplýsingar, sem ráðu-
neytinu hafa borizt um málið,
benda yfirleitt til þess, að um-
ræddar staðhæfingar Alusuisse
séu réttar. Kostur Söderbergs-
ofnanna frá hreinsunarsjónar-
miði er sá, að hægt er að draga
frá þeim reykefnin gegnum hlíf-
arnar í tiltölulega samþjöppuðu
formi. Hins vegar er það ekki
þar með sagt, að þetta leiði til
betri hreinsunar um það er lýk-
ur, því hér þarf einnig að finna
ráð til þess að losna við tjöru-
efni og brennisteinsdíoxýð, og er
það mjög flókið mál. Ökosturinn
við þá frá hreinsunarsjónarmiði
er einkum sú aukna mengun,
sem fylgir tjöruefnunum. í
fyrsta lagi er talið, að þau auki
á myndun flúorvetnis, þannig að
þessir ofnar leysi meira flúor úr
læðingi en hinir bókstaflega tal-
að. 1 öðru lagi auka þau á eit-
urverkanir flúors á umhverfið,
ef þau sleppa út samtímis. I
þriðja lagi er alltaf hætta á því,
að tjörugufurnar stífli hreinsun-
arútbúnaðinn.
Að öllu samanlögðu má segja
það, að samkvæmt þeim upplýs-
ingum, sem ráðuneytið hefur
undir höndum, komi ekki til
mála að reyna að breyta fyrir-
ætlun Alusuisse um það að nota
fremur „prebaked" ofna en Söd-
erbergs-ofna í Straumsvík. Miklu
fremur kæmi það til greina að
banna hreinlega notkun Söder-
bergs-ofna, ef hún væri fyrir-
huguð, vegna vinnuskilyrða í
bræðslusalnum. Þeir íslenzku
sérfræðingar, sem borið hafa
saman þessa tvenns konar
bræðslusali með eigin augum,
telja, að það þoli engan saman-
burð, hve vinna við „prebaked" s
ofna sé miklu hreinlegri og holl- s
ustusamari. j
1 svari mínu við þessum b-lið I
fyrirspurnarinnar hefi ég eink- s
um stuðzt við skýrslu forstjóra í
Rannsóknarstofnunar iðnaðarins, i
dags. í nóvember 1966, auk
ýmsra annarra gagna, sem aflað <
hefir verið. 1
Um c-lið: Verður þess krafizt, ;
að reykeyðingartækjum verði 1
komið fyrir í verksmiðjunni og j
þau hagnýtt frá byrjun?“
Samningur við Alusuisse er 1
þannig, sem kunnugt er, að ekki
þótti ástæða til að slá því föstu
við samningsgerðina sjálfa, hvort 1
setja'ætti upp reykhreinsun eða
ekki, heldur skyldi málið raran-
sakað og aðstaðan metin eftir
því, sem góðar iðnaðarvenjur
segja til um á hverjum tíma.
ÍSAL mun gera allar eðlilegar
ráðstafanir til að hafa hemil á og
draga úr skaðlegum áhrifum af
rekstri bræðslunnar í samræmi
við góðar venjur í iðnaði í öðr-
um löndum við svipuð skilyrði
(sbr. gr. 12.02). Það mál verður
stöðugt rannsóknarefni, nú og
siðar, hvort sem reykhreinsun
verður sett upp eða ekki, hvað
gera þurfi til að fullnægja þessu
skilyrði. Grundvallaratriðið er
það, að íslenzk yfirvöld hafi
jafnan tiltækar allar upplýsing-
ar, sem á þarf að halda til að
meta aðstæður í Straumsvík,
þannig að þau verði jafnan
reiðubúin að krefjast þess, að
framkvæmdar séu þær varúðar-
ráðstafanir, sem réttmætt er, að
fSAL annist á hverjum tíma.
Því hefur þegar verið lýst,
hvað iðnaðarmálaráðuneytið og
önnur yfirvöld eru að gera á
þessu sviði um þessar mundir.
Það hefur einnig komið fram, að
verksmiðjan verður þannig búin
út í byrjun, að hægt verði, hve-
nær sem er fyrirvaralaust, að
koma fyrir reykhreinsunartækj-
um. Við þetta er því einu að
bæta, að þær upplýsingar, sem
ráðuneytið hefur nú undir hönd-
um, hafa ekki leitt það í ljós,
að nauðsynlegt verði að setja
upp reykhreinsunarútbúnað í
Straumsvík þegar í upphafi við
fyrsta stig framleiðslunnar. Ef
- JÓN ÁRNASON
Framh. af bls. 12.
á dagskrá með þjóðinni, enda
þótt raunhæfar aðgerðir hafi
ekki enn sem komið er átt sér
stað að öðru leyti en því að
endurbæta malarveginn, sem nú
liggur umhverfis fjörðinn. Það
er þó staðreynd, að hér er um
þá samgönguleið á landi að ræða,
sem segja má, að sé sú eina, sem
raunverulega tengir Vestur-,
Norður- og Austurlandið við
þéttbýlið á Reykjavíkursvæð-
inu.
Áður en vegurinn fyrir Hval-
fjörð var gerður bílfær, fóru
þessar samgöngur að mestu leyti
fram sjóleiðis með farþegaskip-
inu, sem hélt uppi samgöngum
milli Reykjavíkur, Akraness og
Borgarness. Um einn tíma fór
nokkur hluti samganganna á
ferjubáti í Hvalfirði, sem hélt
uppi farþegaflutningum frá Eyri
í Kjós að Kalastaðakoti á Hval-
fjarðarströnd. Keyrðu þá lang-
ferðabílar farþegunum að og frá
þessum ferjustöðum. Um nokk-
urra ára skeið fóru allir fólks-
flutningar sem áttu sér stað með
langferðabifreiðum milli Norð-
ur- og Suðurlands um Suður-
land, um Akranes og þá sjóleið-
ina á milli Reykjavíkur og Akra
ness. Eftir að Hvalfjarðarvegur-
inn var endurbættur og að fullu
lagður í þeirri mynd, sem veg-
urinn er nú, hefur þessi sam-
gönguleið leyst vandann a.m.k.
hvað snertir aðra landshluta en
Akranes. Samkv. upplýsingum
sem fyrir liggja, er um stöðuga
aukningu á umferðinni að ræða.
Gegnir þar sama máli um þann
farþegafjölda, sem ferðast með
Akraborginni milli Reykjavíkur
og Akraness, en sá fjöldi nálgast
nú óðum að verða 50 þús. á ári,
sem þann kost velur. Með bif-
reiðum fyrir Hvalfjörð er einnig
um stöðuga fjölgun að ræða og
telur vegamálaskrifstafan að
umferðin sé nú komin í rúm-
lega 1000 bifreiðar á dag og er
síðari rannsóknir og reynsla
sýna, að þess sé þörf, þá verður
þess krafizt og er hvorki af
ÍSAL né Alusuisse dregin í efa
skylda þeirra til þess að upp-
fylla þá kröfu samkvæmt samn-
ingsgerðinni.
Alfreð Gíslason (K) þakkaði
svar ráðherra og það, hversu
hann hefði brugðizt vel við
ábendingum sínum í umræðum
um áliðjuna í fyrra, með því að
setja. af stað rannsókn til að
kanna hugsanlega hættu af meng
un í lofti.
Varðandi svar ráðherra um
bræðslukerin sagði Alfreð, að
skiptar skoðanir væru um mál-
ið meðal tæknimanna og gætu
þeir ráðherra lítið deilt um það.
Aðalatriðið værL að vel væri
fylgzt með framvindu mála og
kanna betur alla hugsanlega
hættu á eitrun.
Alfreð iagði ríka áherzlu á
það, að sér þætti það mest um
vert, að nú væri möguleiki á því
að setja upp reykeyðingartæki
við verksmiðjuna strax, því að
hún væri byggð með það fyrir
augum. Hins vegar þætti sér það
álit, að forstöðumenn Svissalúm-
ín hefðu á varúðarráðstöfuraum,
allsendis ónóg. Það ætti að vera
takmarkið að verksmiðjan verði
ekki opnuð nema með fullkomn-
um reykeyðingartækjum.
Jéhann Hafstein sagði að það
væri auðvitað rétt, að þeir gætu
ekki deil-t um hver tegund
bræðslukerja hentaði bezt, og
yrði að láta sérfræðinga skera
úr um það.
En hann vildi leggja sérstaka
áherzlu á það, að þessar ráðstaf-
anir til öryggisútbúnaðar í
Straumsvíkurverksmiðjunni,
væru vegna ákvæða í samning-
unum. Svissnesku samningsaðilj-
anrir hefðu ekki viljað að verk-
smiðjara væri skaðabótaskyld
fyrir tjóni, er reykur frá henni
kynni að valda, en islenzku
samningsaðilj arnir hefðu ekki
viljað fallast á það. Því hefði
verið samið um, að gera skyldi
allar hinar mestu varúðarráð-
staíanir ef fram kæmi af rann-
sóknum, að einhver hætta væri
á ferðum, af völdum útblásturs
frá verksmiðjunni
þá miðað við svokallaðar bif-
reiðaeiningar. Þegar svo er
komið verður því ekki öllu
lengur á frest skotið að
gera einhverjar raunhæfar
aðgerðir til úrbóta frá því, sem
nú á sér stað um samgöngubæt-
ur á þessari leið.
Um það, á hvern hátt hag-
kvæmast yrði að leysa þessar
samgöngur til frambúðar hafa
menn nokkuð skiptar skoðanir.
En þar m.a. um það að velja,
eiras og fram kemur í grg. fyrir
till. í fyrsta lagi, ef framkvæm-
anlegt yrði talið að brúa fjörð-
inn, annað hvort utarlega eða
innar í firðinum. í öðru lagi hef-
ur verið um það rætt, hvort ekkl
sé eðlilegra að nota ferjur, ann-
að hvort beint milli Reykjavík-
ur og Akraness eða þá yfir Hval-
fjörð. Sameiginlegt þessum hug-
myndum er að sjálfsögðu það
sjónarmið að stytta leiðina. Með
brú eða ferju á Hvalfjörð mundi
leiðin til Akranesis styttast um
allt að 50% og jafnvel á leið-
irtni til Akureyrar mundi leiðin
styttast um allt að 10%. Hitt er
svo augljóst mál, að kanna verð-
ur til hlítar allar þær leiðir, sem
um er að velja, svo að þær á-
kvarðanir eða framkvæmdir,
sem ráðist verður í, verði byggð-
ar á svo traustum grunni, sem
mögulegt er.
Á sl. ári flutti hæstv. samg,-
mrh. skýrslu á Alþ. um athug-
un á ferju á Hvalfjörð, sem vita-
og hafnarmálastjóri hafði samið.
Samkv. henni mundi innan
skamms hagkvæmt að reka ferj-
ur á Hvalfirði. Þessi athugun er
þó mjög lausleg, og eru veiga-
mikil atiriði undanskilin. Þar
má m.a. nefna rekstur Akraborg-
ar milli Akraness og Reykjavík-
ur, sem að sjálfsögðu fellur nið-
ur með tilkomu ferju á Hval-
fjörð. Með Akraborg ferðast nú,
eins og ég gat um áðan, um 50
þús. farþegar á ári og yrðu þeir
Framh. á bls. 31.