Morgunblaðið - 19.01.1980, Qupperneq 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. JANÚAR 1980
Fréttaskýring
Viðbrögð
Vesturlanda
vegna inn-
rásarinnar
í Afganistan
Innrás Sovétríkjanna í Afgan-
istan hefur vakið reiðiöldu
um heim allan, eins og best
kom fram í atkvæðagreiðsl-
unni á allsherjarþingi Sam-
einuðu þjóðanna 15. janúar
s.l., þegar 104 ríki (gegn 18
og 18 sátu hjá) samþykktu,
að allur erlendur herafli
skyldi skilyrðislaust hverfa
strax á brott frá Afganistan.
Innrásin hefur vakið menn í
öllum löndum til vitundar
um þá staðreynd, að undan-
farna áratugi hafa Sovétrík-
in markvisst stundað gífur-
lega útþenslustefnu í krafti
ógnvekjandi herafla. Hér í
Norður-Atlantshafi hafa
menn ekki farið varhluta af
þessari útþenslu, því að leið
sovéska flotans frá mesta
víghreiðri Kremlverja á
Kola-skaga við Murmansk
liggur um svæðin umhverfis
ísland. í raun höfum við
íslendingar getað fylgst með
þessari útþenslu stig af stigi
af ferðum sovéskra herskipa
í nágrenni landsins og nú á
síðari árum tíðari komum
sovéskra herflugvéla inn á
íslenskt loftvarnasvæði.
Með flota sínum og umsvifum
um víða veröld hafa Kreml-
verjar verið að láta draum
gamla rússneska keisara-
dæmisins rætast. Það er
misskilningur að halda, að
framsýni Leníns hafi ráðið
því, að Sovétríkin réttu Afg-
anistan hjálparhönd á árun-
um um byltinguna. Lenín
gerði með því ekki annað en
framfylgja gömlu keisara-
legu heimsvaldastefnunni,
sem allt frá dögum Péturs
mikla hafði miðað að því að
fá aðstöðu við Indlandshaf.
Þessi stefna hefur fengið
nýtt inntak vegna þess hve
Vesturlönd eru háð olíunni
við Persaflóa og ákjósan-
iegustu aðstæður hafa skap-
ast til að ná henni fram
vegna upplausnarinnar í
íran.
í tæpan áratug hafa Vestur-
lönd fylgt þeirri stefnu í
samskiptum sínum við Sov-
étríkin, sem einkennd hefur
verið með franska orðinu
„détente" og nefnd á íslensku
slökunarstefnan. Hún hefur
verið nefnd andstaða kalda
stríðsins, en á tímum þess
voru öll samskipti austurs og
vesturs stirð og einkenndust
fremur af hótunum en sam-
vinnu. Segja má, að há-
punktur slökunarstefnunnar
hafi verið í ágúst 1975, þegar
leiðtogar 33 Evrópuríkja og
Bandaríkjanna og Kanada
komu saman til fundar í
Helsinki, fluttu ræður um
frið og góða sambúð og
undirrituðu skjal, sem nefnt
hefur verið lokasamþykkt
Öryggisráðstefnu Evrópu.
Þar er meðal annars að finna
setningu eins og þessa:
„Þátttökuríkin munu virða
fullvalda jafnræði hvers
annars og sérkenni sem og
öll þau réttindi, er felast í
fullveldi þeirra og það nær
til, þ.á.m. sérstaklega rétt
hvers ríkis til lagalegs jafn-
ræðis, til landamærahelgi og
til frelsis og stjórrimálasjálf-
stæðis." Á grundvelli þessar-
ar meginyfirlýsingar er
síðan lýst andstöðu gegn
hótun um valdbeitingu eða
beitingu valds, því er heitið
að friðhelgi landamæra skuli
virt svo og landamærahelgi,
deilumál skuli leyst með
friðsamlegum hætti og ríkin
muni „hvorki beita neins
konar vopnaðri ihlutun né
hótun um slíka íhlutun gegn
öðru þátttökuríki". Allar
þessar meginreglur hafa
Sovétríkin brotið gegn Afg-
anistan. Og ekki dugar að
vísa til þess, að Afganistan
sé ekki í Evrópu, því að
meginreglur um sama efni er
einnig að finna í sáttmála
Sameinuðu þjóðanna. Minn-
umst þess einnig, að Rúm-
eníuforseti hefur lýst því
yfir, að varnir lands síns
verði efldar vegna hættu-
ástands í alþjóðamálum og
Júgóslavar hafa farið í hern-
aðarlega viðbragðsstöðu
vegna veikinda Títós. Hvers
vegna? Jú, því að báðir
óttast, að Sovétmenn láti
ekki staðar numið við her-
nám Afganistans. Ef menn
tækju friðarhjal Kremlverja
trúanlegt, væri margt á ann-
an veg.
Innrásin í Afganistan sannar
þá kenningu, sem jafnan
hefur verið haldið á loft af
mörgum á Vesturlöndunum,
að slökunarstefnan hafi gef-
ið Sovetríkjunum tækifæri
til að leika alltof lausum
hala. í Afríku hafa þau beitt
Kúbumönnum fyrir sig og
Víetnömum í Indókína og
markmiðið er alls staðar það
sama: Landvinningar í krafti
heimsvaldastefnu. Nú ráða
Kremlverjar yfir herafla til
að láta til sín taka hvar sem
er og leppum til að fremja
fyrir sig ódæðisverkin, vilji
þau reyna blekkingar. Þegar
fulltrúi Kúbu, sem nú fer
með formennsku í samtökum
ríkja utan hernaðarbanda-
laga, greiddi atkvæði með
innrás Sovétríkjanna í Afg-
anistan á allsherjarþingi
Sameinuðu þjóðanna, sagðist
hann aldrei mundu ausa
vatni á myllu heimsvalda-
stefnunnar og bætti við:
„Aldrei munum við greiða
atkvæði gegn sósíalisma!"
Útþenslustefnu Sovétrikjanna
verður að svara og þar gegna
Bandaríkin lykilhlutverki en
þau ná Iitlum árangri nema
með samvinnu við önnur
ríki. Heimsókn Harolds
Brown varnarmálaráðherra
Bandaríkjanna til Kína, sem
ákveðin hafði verið fyrir
innrásina í Afganistan, fékk
nýjan tilgang eftir að hún
hafði verið gerð. Yfirlýs-
ingar Browns og kínverskra
ráðamanna benda til þess, að
mikilvæg samvinna kunni að
takast um hernaðarleg efni
milli ríkjanna.
Bann við kornsölu og sölu á
tölvum eða ákvörðun um að
hætta við þátttöku í Ólymp-
íuleikunum í Moskvu duga
skammt til að sporna við
hernaðarstefnu Kremlverja.
Sú ákvörðun að fresta með-
ferð Bandaríkjaþings á Salt
2 samningnum vekur greini-
lega óróa meðal Sovét-
manna. En miklu áhrifarík-
ari aðgerða er þörf. Sovét-
menn skilja ekki annað en
festu, sem byggist á hernað-
armætti. Undanfarin misseri
hafa þeir náð nokkru for-
skoti varðandi meðaldræg
kjarnorkuvopn í Evrópu.
Þegar Atlantshafsbandalag-
ið greip til gagnráðstafana
sendu stjórnendur Rauða
hersins nokkrar friðardúfur
á loft. Menn sjá nú þann hug,
sem að baki bjó.
Jimmy Carter Bandaríkjafor-
seti hefur sagt, að hann hafi
á fyrstu dögum hernaðarað-
gerðanna í Afganistan lært
meira um áform Sovétríkj-
anna en á þeim tæpu þremur
árum, sem hann hafði setið í
forsetaembættinu. Banda-
ríska blaðið New York Times
segir, að forsetinn hafi gefið
fyrirmæli um mótun nýrrar
varnarmálastefnu, sem miði
að því að Bandaríkin geti
heft framsókn Sovétríkjanna
í Mið-Austurlöndum og suð-
urhluta Asíu. Eru hugmynd-
ir forsetans í þessu efni
bornar saman við svonefnda
Trumankenningu, eða
stefnuyfirlýsingu Harry S.
Trumans Bandaríkjaforseta
12. mars 1947, þegar hann
sagði, að Bandaríkjamenn
ættu „að styðja frjálsar
þjóðir, sem standa gagnvart
undirokunartilraunum vopn-
aðs minnihluta eða ágengra
utanaðkomandi aðila“. Til-
efni yfirlýsingar Trumans
var ofríki Sovefríkjanna
gegn Tyrklandi og Grikk-
landi á þeim tíma.
Nú í vikunni var efnt til
sérstaks fundar í fastaráði
Atlantshafsbandalagsins í
Brússel um Afganistan og
sátu hann auk sendiherra
aðildarlandanna sérstakir
erindrekar frá höfuðborgum
margra aðildarlandanna svo
sem Warren Christopher,
aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna, og Douglas
Hurd, starfsbróðir hans frá
Bretlandi. Ekki var neitt birt
um niðurstöður fundarins en
á vegum bandalagsins hefur
verið unnið að sérstakri at-
hugun á áhrifum innrásar-
innar og fjallað um gagnað-
gerðir.
í sjónvarpsviðtali hefur
Christopher sagt, að Lyndon
Johnson Bandaríkjaforseti
hafi gert þau mistök eftir
innrás Varsjárbandalags-
landanna í Tékkóslóvakíu
1968 að grípa ekki til skipu-
legra gagnráðstafana gegn
Sovétríkjunum og í breska
þinginu sagði Hurd, að
Sovétmenn hafi sýnt á aug-
ljósari hátt en nokkru sinni
fyrr, að þeir séu til þess
búnir að stofna samskiptum
sínum við Vesturlönd í
hættu, sjái þeir sér færi á
því að ná völdum í þróunar-
löndunum. Sagði hann, að
sýna yrði með ótvíræðum
hætti, að samfélag þjóðanna
þyldi ekki slíkan verknað
refsilaust.
Afstaða og aðgerðir bresku
stjórnarinnar vegna innrás-
arinnar í Afganistan hafa
verið markvissar og skýrar.
Bresk herskip hafa verið
send til Indlandshafs og
Carrington lávarður, utan-
ríkisráðherra Breta, hefur
undanfarið sótt heim ráða-
menn í Tryklandi, Oman,
Saudi-Arabíu, Pakistan og
Indlandi. Hann hefur rætt
við þá um nauðsynlegár
gagnráðstafanir og greini-
legt er, að för lávarðarins
hefur borið góðan árangur.
Sjónarmið Vesturlanda hafa
ekki verið að fullu samræmd.
Ekki hefur enn verið mótuð
ein stefna í afstöðu þeirra til
Sovétríkjanna eftir innrás-
ina. Á meðan ekkert frekar
gerist mun hagsmunamat
hvers ríkis ráða ferðinni.
Þetta kom greinilega fram í
ræðu þeirri, sem Helmut
Schmidt, kanslari Vestur-
Þýskalands, flutti í þinginu í
Bonn á fimmtudag. Hann
lýsti að vísu yfir stuðningi
við aðgerðir Bandaríkjanna
og mælti harðlega gegn inn-
rás Sovétríkjanna. En að
vissu leyti lagði hann rang-
lega atburðina í Afganistan
og íran að jöfnu, þegar hann
lýsti stuðningi við Banda-
ríkjamenn og lagði auk þess
áherslu á, að ekki mætti
hafna alfarið slökunarstefn-
unni í samskiptum austurs
og vesturs. Viðhorf frönsku
stjórnarinnar munu svipuð
þessu.
Enn hefur engin vissa fengist
fyrir því, að Sovétmenn
muni ekki sækja út fyrir
landamæri Afganistans til
Pakistans eða Irans. Eins og
segir í einu þýsku blaðanna,
þá er hin vel smurða sovéska
stríðsvél nú í aðeins þriggja
tíma fjarlægð frá orku-
brunni Vesturlanda. Stefni
Rauði herinn að yfirráðum
yfir þessum brunni eða leið-
unum til hans, þá mundi
heimsfriðurinn hanga á blá-
þræði. Þegar hætta steðjar
að, er það mannlegt eðli að
bjarga lífi sínu og eignum.
Nú má sjá með sífellt hækk-
andi gullverði, að óttinn við
hrun forgengilegra verð-
mæta eykst óðfluga.
Bj.Bj.