Morgunblaðið - 19.01.1980, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 19. JANÚAR 1980
Hannes H. • # 1 1 •
Gissurarson: ^ FjálShyggjail
sameinaði Sjálfstæðismenn
Mörg forvitnileg viðfangsefni í íslenzkri nútímasögu hafa beðið
sagnfræðinga, hagfræðinga og stjórnfræðinga. Eitt þeirra er eðli
Sjálfstæðisflokksins, fjölmennasta og áhrifamesta stjórnmálaflokksins,
sem stofnaður var, þegar íhaldsflokkurinn og Frjálslyndi flokkurinn
sameinuðust 25. maí 1929. Hver er stefna hans — í orði og verki? Við þetta
efni fæst Svanur Kristjánsson, lektor í Félagsvísindadeild Háskóla
íslands, í nýútkomnum bæklingi, sem er að stofni kafli úr doktorsritgerð
hans um íslenzk stjórnmál við bandarískan háskóla. Bæklingurinn heitir:
„Stjálfstæðisflokkurinn. Klassiska tímabilið 1929 —1944“ — og er í
ritröðinni ÍSLENZKI ÞJ ÓÐFÉLAGSFRÆÐI, sem Félagsvísindadeildin og
fyrirtækið örn og Örlygur vinna saman að. Bæklingurinn er fróðlegur, og
Svanur (sem er virkur alþýðubandalagsmaður) reynir að gæta hlutleysis.
Bæklingurinn er alls ekki saminn af neinni baráttugleði gegn
Sjálfstæðisflokknum, og margar ábendingar Svans eru nytsamlegar. En
bæklingurinn er þó gallaður, og ég ætla að ræða um galla hans í þessari
grein. Svanur segir í formála, að „í íslensku samfélagi virðist ekki ríkja
nein hefð markvissrar umræðu og gagnrýni“. Ég ætla að liðsinna honum í
baráttu fyrir gagnrýni.
Hvaða skoðun samein-
aði Sjálfstæðismenn?
Bæklingurinn er í fjórum köfl-
um. Fyrsti kaflinn er um uppruna
flokksins og skipulag. Svanur tek-
ur undir það með Hallgrími Guð-
mundssyni (í ritgerðinni Uppruna
Sjálfstaeðisflokksins 1979), að
Sjálfstæðisflokkurinn hafi fengið
meginfylgið frá íhaldsflokknum
og þjóðernishyggjuna frá Frjáls-
lynda flokknum. Hann telur, að
flokkurinn hafi fyrstu árin fremur
líkzt „kjarnaflokk" — óskipulögðu
kosningabandalagi stjórnmála-
manna — en fjöldaflokk. Lokaorð
fyrsta kaflans eru: „í Sjálfstæðis-
flokknum sameinuðust embættis-
menn, kaupmenn, útgerðarmenn,
millistétt, bændur og verkamenn.
Hér þarf að leita svara við einu
atriði: Hvernig stendur á þessari
sameiningu eignamanna, milli-
stéttar í bæjum, bænda og verka-
manna innan vébanda Sjálfstæð-
isflokksins? Sérstaklega þarf að
útskýra hvers vegna millistétt í
bæjum og margir bændur áttu
frekar samleið með eignamönnum
en verkalýðsstéttinni. Stéttasam-
staða innan Sjálfstæðisflokksins
verður hér athuguð út frá tvenns
konar sjónarhornum: hugmynda-
fræði og efnahagslegum hagsmun-
um. Um leið verður reynt að gera
grein fyrir samhengi þessara
tveggja sjónarhorna".
Annar kaflinn er um það, sem
Svanur kallar „hugmyndafræði"
flokksins (en með því á hann
sennilegas við þá skoðun á stjórn-
málum, sem flestir Sjálfstæðis-
menn voru að minnsta kosti sam-
mála um í orði). Hann segir: „Tvö
hugtök lýsa best grundvallarhug-
tökum Sjálfstæðisflokksins: þjóð-
ernishyggja og hagsmunasam-
staða." Hann finnur „þrjár rök-
Jón borláksson, fyrsti formaður
Sjálfstæðisflokksins, varði frelsið
til framleiðsiu og viðskipta bæði í
ræðu og riti.
(Agnar Ki. Jónsson I, bls. 178.)
semdir því til skýringar að hug-
myndafræði Sjálfstæðisflokksins
átti jafn greiðan aðgang að al-
menningi og raun bar vitni. í
fyrsta lagi er sú staðreynd, að
túlkun Sjálfstæðisflokksins var
keimlík fyrri hugmyndum manna
um fyrirbærið. I öðru lagi að
nokkrir mestu klofningsþættirnir
voru ekki til staðar á Islandi og í
þriðja lagi að hin harða lífsbar-
átta hafi ýtt undir samstöðu-
vitund".
Við þessa lýsingu Svans á
stjórnmálaskoðun (eða „hug-
mundafræði") Sjálfstæðismanna
er margt að athuga. Hún er mjög
villandi. Hann minnist varla á
frjálshyggjuna sem var og er mjög
áberandi með Sjálfstæðis-
mönnum, á þá miklu áherzlu, sem
þeir lögðu og leggja allir á ein-
staklingsfrelsið, séreignina og
einkaframtakið. Jón Þorláksson,
formaður íhaldsflokksins 1924—
1929 og fyrsti formaður Sjálfstæð-
isflokksins, kom skýrum orðum að
þessari frjálshyggju í tveimur
ritgerðum: íhaldsstefnunni, sem
birtist í Eimreiðinni 1926, og Milli
fátæktar og bjargálna, sem birt-
ist í stefnunni 1979. Hann var
fremur einstaklingshyggjumaður
en þjóðernissinni (og það á líka við
um ólaf Thors). Og ekki er fyrsta
stefnuskrá flokksins síður af-
dráttarlaus en ritgerðir Jóns, þar
sem stofnendurnir lofuðu „að
vinna í innanlandsmálum að
víðsýnni og þjóðlegri umbóta-
stefnu á grundvelli einsktakl-
ingfrelsins og atvinnufrelsis með
hagsmuni allra stétta fyrir aug-
um“ (leturbreyting mín). Ótelj-
andi ræður og ritgerðir hafa verið
fluttar eða birtar síðan, þar sem
forystumenn Sjálfstæðisflokksins
hafa talið frelsið til framleiðslu og
viðskipta varða mestu. Frjáls-
óiafur Thors, annar formaður
Sjálfstæðisflokksins, var ein-
staklingshyggjumaður og skildi
kosti einkareksturs fram yfir
ríkisrekstur vei, enda hafði hann
stjórnað stóru útgerðarfyrirtæki,
áður en hann varð stjónmála-
maður.
(Agnar Kl. Jónsson I, bls. 210)
Svanur Kristjánsson lektor hefur
ritað fróðlegan bækling. cn þó
gallaðan, um Sjálfstæðisflokkinn
1929-1944.
Um ritgerðina
Sjálfstæðis-
flokkinn eftir
Svan Krist-
jánsson lektor
hyggjan, andstæða sósíalismans,
sameinaði Sjálfstæðismenn, þegar
sósialistar komu til sögunnar,
miklu fremur en þjóðernishyggjan
eða stéttasamstöðukenningin
(þótt þær séu síður en svo í
mótsögn við hana). Hún skýrir
fylgi flokksins (sem var reyndar
mest í landskjörinu 1930 og al-
þingiskosningunum 1933 eða um
Dr. Magnús Jónsson. prófessor
og alþingismaður Sjálfstæðis-
flokksins 1929—1946, leiddi rök
að því í ritgerð 1930, að verka-
menn ættu ekki að vera sósíalist-
ar, því að hag þeirra væri síður
en svo borgið með því.
(Agnar Ki. Jónsson, bls 239)
48%). Það er furðulegt, að Svanur
notar hvoruga áðurnefndra rit-
gerða Jóns Þorlákssonar, ekki
heldur bókina Stjórnmál eða
tímaritið Stefni og Þjóðina eða
blaðið Heimdall sem heimildir,
þegar hann ræðir um „hugmynda-
fræði" Sjálfstæðisflokksins, þótt
enginn vafi sé á því, að þær séu
ómissandi.
Þjóðernishyggja
Sjálfstæðismanna
Alls ekki er gert lítið úr þjóð-
ernishyggju Sjálfstæðismanna,
þótt á það sé bent, að i máli þeirra
hefur einstaklingsfrelsið alltaf
verið talið frumgildi stjórnmál-
anna og jafnmikil áherzla að
minnsta kosti lögð á einstakl-
ingshyggjuna og þjóðernishyggj-
una. Hitt er annað mál, að Sjálf-
stæðisflokkurinn hefur lagt meiri
áherzlu á þjóðrækni en borgara-
legir fjöldaflokkar eða frjáls-
hyggjuflokkar í öðrum löndum. Til
þess er sú einfalda ástæða, að
Islendingar vita vegna sögu sinnar
og legu landsins betur af þjóðerni
sínu og eru því þjóðræknari en
flestar aðrar þjóðir. En það skildi
og skilur Sjálfstæðisflokkinn frá
hinum íslenzku stjórnmálaflokk-
unum, að hann lagði áherzlu á
einstaklingshyggjuna, að hann var
og er frjálshyggjuflokkur. Þjóð-
ernishyggja var einkenni þjóðar-
innar, til marks um almennt
hugarfar, og Sjálfstæðisflokkur-
inn bar þetta einkenni að sjálf-
sögðu sem fjölmennasti flokkur-
inn, en einstaklingshyggja var
einkenni flokksins.
Einu umhugsunarefni má bæta
við: Hvernig skýrir Svanur það, að
Sjálfstæðisflokkurinn markaði
einhuga utanríkisstefnu þvert á
alla einangrunarstefnu að heims-
styrjöldinni síðari lokinni, með
því að hann segir, að þjóðernis-
hyggja Sjálfstæðisflokksins hafi
falið í sér andstöðu alþjóða-
hyggju? Hvernig skýrir hann það,
að flokkur, sem hafi verið and-
stæður alþjóðahyggju, verði
skyndilega alþjóðahyggjuflokkur
— án teljandi átaka innan hans?
Hann segir að vísu: «v,Sósíalista-
flokkurinn og Sjálfstæðisflokkur-
inn litu báðir svo á, að þeir legðu
mat á veru Bandaríkjahers á
íslandi að aðild íslands að NATO í
samræmi við þjóðarhag. Sósíal-
istaflokkurinn áleit, að herstöðv-
arnar og NATO ógnuðu sjálfstæði
íslands. Sjálfstæðisflokkurinn
taldi hins vegar þetta tvennt
vernda sjálfstæði landsins." Hann
skýrir þetta þó alls ekki með
Jónas H. Haralz hafgræðingur
bendir á það, að Sjálfstæðisflokk-
urinn hafi orðið að iaga sig að
aðstæðum, þótt fylgt hafi sömu
stefnunni frá upphafi.
þessum ábendingum. Ég held, að
hann geti ekki skýrt það, enda sé
lýsing hans á skoðun Sjálfstæð:
ismanna ónákvæm eða villandi. t
þjóðernishyggju þeirra hafi um-
fram allt falizt virðing fyrir forn-
um og nýjum verðmætum, sem
geti hæglega farið saman við
alþjóðahyggju (enda eru frjáls-
hyggjumenn alþjóðahyggjumenn,
telja alþjóðaviðskipti öllum í hag,
eins og Jón Þorláksson færði rök
fyrir í ritgerðinni Milli fátæktar
og bjargálna).
Stuðningsmenn Sjálf-
stæðisflokksins
Þriðji kafli bæklingsins er um
stuðningsmenn Sjálfstæðisflokks-
ins. Svanur kemst að því, að „með
tilliti til fylgis var Sjálfstæðis-
flokkurinn að nokkru leyti flokkur
allra stétta". Flestum kemur það
varla á óvart, með því að flokkur
með allt að 48% fylgi hlýtur að
sækja það til allra stétta. Og hann
segir: „Kjósendum Sjálfstæðis-
flokksins má skipta í fjóra hópa:
1) eignamenn, 2) millistétt, 3)
bændur og 4) verkamenn. Að auki
kusu konur flokkinn í ríkara mæli
en karlar." Svanur reynir að
skýra það í bæklingnum, hvers
vegna hver hópur fylgdi Sjálf-
stæðisflokknum, en skýringar
hans bera með sér hugmynda-
fræði hans. Eitt dæmið um það er,
að hann finnur skýringu verka-
mannafylgis Sjálfstæðisflokksins
(sem hann kallar „íhaldssemi
verkamanna") í „mörgum ná-
tengdum þáttum. Helstir þeirra
eru 1) hugmyndafræði; 2) stéttar-
staða og 3) efnahagsleg umbun og
refsingar". Hann á við áður-
greinda lýsingu stjórnmálaskoð-
unar Stjálfstæðismanna með orð-
inu „hugmyndafræði" og við jað-
arhópa eins og verkstjóra og
bifreiðarstjóra með orðinu „stétt-
arstaða". Þessar skýringar verka-
mannafylgisins eru fátæklegar.
Getur skýringin ekki verið, að
frjálslyndir verkamenn eða
launþegar hafi fylgt Sjálfstæðis
flokknum, en stjórnlyndir sam-
hyggjuflokkunum eða sósíalista-
flokkunum? Svo skýrði Jón Þor-
láksson flokkaskiptingu bænda í
ritgerðinni Ihaldsstefnunni.
Hann sagði, að stjórnlyndir bænd-
ur væru Framsóknarmenn, en
frjálslyndir ekki. Það er furðulegt,
að Svanur notar ekki blaðið Lýft-
frelsift, sem var gefið út af
sjálfstæðisverkamönnum 1941,
eða blaðið Stétt með stétt, sem var
gefið út 1939 og 1941, eða tímaritið
Stefni og Þjóðina sem heimildir.
Hann notar ekki heldur minn-
ingabækur gamalla baráttumanna
flokksins, svo sem Meyvants á
Eiði og Hannesar Jónssonar. Allar
þessar heimildir eru þó fróðlegar
og í rauninni ómissandi um bar-
áttu Sjálfstæðismanna við sósíal-
ista í verkalýðsfélögunum og ekki
síður um viðhorf þeirra, um „hug-
myndafræði," sjálfstæðisverka-
manna.
Svanur kallar Alþýðuflokkinn
og Kommúnistaflokkinn „verka-
lýðsflokkana" og segir í áður-
nefndum lokaorðum fyrsta kafl-
ans, að skýra verði það, að „milli-
stétt í bæjum og bændur áttu
frekar samleið með eignamönnum
en verkalýðsstéttinni". En í hvaða
skilningi voru þessir tveir flokkar
fremur verkalýðsflokkar en Sjálf-
stæðisflokkurinn? Sjálfstæðis-
flokkurinn ákallaði verkalýðinn í
áróðri sínum, þótt hann teldi sig
einnig flokk annarra stétta, og
hann hafði að minnsta kosti jafn-
mikið verkalýðsfylgi og þeir.
Sannleikurinn er sá, að þessi
greinarmunur á verkalýðsflokkum
og ekki—verkalýðsflokkum er
óraunhæfur. Af allri ritgerð Svans