Morgunblaðið - 08.12.1982, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. DESEMBER 1982
»Fyrir kvenfólk
og kraftmikla bíla
«
Bókmenntír
Erlendur Jónsson
Róbert Maitsland: HÖGGORMUR í
PARADÍS. 125 bls. Iðunn. Reykja-
vík, 1982.
»Svona eftir á hef ég velt því fyrir
mér, hvað við vorum eiginlega að
hugsa á þessum árum og hvaða
takmark við höfðum. Helst er ég á
þeirri skoðun, að við höfum alls
ekki hugsað neitt og engin
markmið haft. Við lifðum aðeins
fyrir líðandi stund, án tillits til
hvað var rétt og rangt.«
Þetta segir Robert Maitsland
eftir að hafa rifjað upp atvik frá
æskuárum, eitt af mörgum. Hann
fæddist í stríðinu, ástandsbarn,
ólst upp í sveit, hvarf svo til
Reykjavíkur, unglingurinn, en að-
eins um stund, hélt aftur í sveit-
ina, síðast til útlanda.
Ævisaga? I raun og veru ekki,
miðað við skilning þann sem hér
hefur hingað til verið lagður í orð-
ið. Nær er að kalla þetta reynslu-
sögu. Slíkar bókmenntir eru vel
kunnar frá Skandinavíu, og alls
ekki óþekktar hér. Munurinn er að
mínu viti sá að ævisagan er saga
heillar ævi — oftast skráð á efri
árum, reynslusögunni er á hinn
bóginn ætlað að brjóta til mergjar
eitthvert eitt vandamál eða sýna
samfélagið í hnotskurn með
reynslu einstaklings að leiðarljósi.
í þessari sögu er unglinga-
vandamálinu brugðið fyrir sjónir!
Unglingavandamálinu? Sumir
skilja orðið vafalaust svo að það
eigi einungis við malefni líðandi
stundar, unglingavandamál hafi
aldrei verið til fyrr en þá stundina
sem er að líða. En það hefur alltaf
verið til, unglingarnir eru alltaf
eins, allir verða að læra af reynsl-
unni, hversu dýrkeypt sem hún
kann að vera.
Ég ræð það fremur óbeint af
sögunni en að það sé tjáð berum
orðum að Róbert hafi oft orðið að
gjalda uppruna síns. »Astandið«
var ekkert grín. og er þá varla að
furða þó gamanlaust væri að vera
ástandsbarn. Hér í Reykjavík var
mikið gert af því að fela uppruna
ástandsbarnanna þegar þau hófu
skólagöngu, segja þau börn afa
síns og ömmu ef þau ólust upp hjá
þeim og þar fram eftir götunum.
Róbert ólst upp í fámenni, og það
er síst miskunnsamara gagnvart
afbrigðilegum uppruna. Og ekkert
hægt að fela.
A unglingsárum gerðist Róbert
»töffari« og það svo um munaði.
Af frásögnum hans að dæma, og
er í sjálfu sér ástæðulaust að
rengja þær á nokkurn hátt, má
furðu gegna að hann skyldi sleppa
lifandi og óskaddaður á sál og lík-
ama gegnum það brimrót. »Við
lifðum fyrir kvenfólk og kraft-
mikla bíla,« segir hann. Það var
spyrnt í. Og gist á ýmsum stöðum!
Hver man ekki blaðaskrif eftir
héraðsmót og verslunarmanna-
helgar á sjöunda áratugnum? Hér
er það allt komið aftur samkvæmt
vitnisburði eins sem var á staðn-
um. Og satt er það — ekkert var
ýkt né stækkað í þeim hrikalegu
sögum sem oft voru sagðar fra
umræddum skemmtunum. Þarna
var lögmál frumskógarins endur-
vakið — undir, að vísu, sterklegri
leiðsögn Bakkusar.
Sögur Róberts frá þessum árum
eru hver annarri líkar. En Róbert
segir líflega frá, hann er talsverð-
ur fimleikamaður í stíl, stíllinn
ber þessa bók hans uppi. Það kvað
teljast til hlutverks töffarans að
geta reytt af sér brandara, einkum
ef verið er að gera hosur sínar
grænar fyrir veikara kyninu.
Vandinn meiri er að koma slíku á
blað. En Róbert er bráðhress rit-
höfundur og hlífir sjálfum sér
hvergi þegar hann rifjar upp
ávirðingar sínar á æskuárunum.
Lakar þykir mér honum takast
upp þegar dregur til hinna alvar-
legri mála, t.d. þegar búskapar-
áhyggjur taka að hvíla á honum.
Og stundum finnst mér hann tala
einum of gálauslega um aðra
menn, til að mynda þegar hann, þá
orðinn bóndi austur í sveitum,
kemur í landbúnaðarráðuneytið
og gefur þeim háu herrum búnað-
armálanna þá einkunn að þeir
hafi verið »skrítnir karlar. Ég
kunni samt nokkuð vel við Gísla
Brynjólfsson en Sveinbjörn Dag-
finnsson fannst mér leiðinlegur
montrass*. — Hér var óþarft að
nefna nöfn.
Neikvæðar athugasemdir Rób-
erts um lögregluna tel ég bæði
ómaklegar og ósanngjarnar. Sé ég
ekki betur en meðferð hennar á
jafnöldrum hans hafi verið hrein
vettlingatök hjá því hvernig þeir
léku hver annan, stundum að
minnsta kosti, og það fordæmir
Róbert aldrei beint.
Að lokum þetta: Eftir allt, sem á
undan er gengið, undrar mig mest
að vandræðaunglingurinn skyldi
ná þroska til að skrifa svona bók!
Er það ekki saga til næsta bæjar?
Lífsháskinn blasir við
Bókmenntír
Jóhann Hjálmarsson
Hreiðar Stefánsson:
TRÖLLIN I' TLVERUNNI.
Káputeikning og myndir: Ragnar
Lár.
Bókaútgáfan Salt 1982.
Fáar barna- og unglingabækur
hafa á undanförnum árum vakið
jafn mikla eftirtekt og Grösin í
glugghúsinu (1980) eftir Hreiðar
Stefánsson. En þess ber að gæta
að minningaskáldsaga Hreiðars er
jafnt við hæfi fullorðinna og
barna, óvenju næm lýsing á ung-
um dreng.
Tröllin í tilverunni er smá-
sagnasafn. Allar sögurnar fjalla
um börn og unglinga. Það er ein-
kennandi fyrir þær að höfundur-
inn leitast við að skoða börn í því
ljósi að þau séu engir óvitar, held-
ur fólk sem hinir fullorðnu eiga og
þurfa að taka tillit til, hlusta á.
Eins og í mörgum sögum af slíku
tagi er boðskapur, en án þess að
höfundurinn setji upp dómara-
hárkollu.
Alvarlegasta sagan í bókinni,
Esjan var hvít, fjallar um afleið-
ingar hjónaskilnaðar. Foreldrar
Stellu eru skildir, móðir hennar
giftist dönskum manni og flyst
með honum til Kaupmannahafn-
ar. Stella er hænd að móður sinni
og verður fegin þegar hún býður
henni að dveljast hjá sér vetrar-
langt. En það er eitthvað sem tog-
ar í hana. Og þegar hún fréttir að
faðir hennar, hafnarverkamaður,
hafi slasast, ákveður hún að snúa
heim. í áætlunarbílnum á leið frá
Keflavíkurflugvelli til Reykjavík-
ur horfir hún út um gluggann:
„Esjan var hvít. 011 fjöllin
hennar voru hvít af snjó. í raun og
veru hafði hún aldrei hlakkað eins
mikið til neins eins og að koma
heirn."
Veislan í snjóhúsinu og Gusi
frændi fjalla báðar á sinn hátt um
áhrifamátt sagna sem fullorðnir
segja börnum. I fyrri sögunni er
gömlum manni fyrirgefið þótt
hann skrökvi að börnum um efni
úr Biblíunni, viðureign þeirra
Davíðs og Golíats. Síðari sagan er
um tréstokk undir brú sem gefur
Gusa frænda tækifæri til að
hræða börn með ljótum karli.
Gusi þessi hefur ferðast um allan
heim og er tamt að krydda sögur
sínar. En þótt hann skelfi lítinn
dreng eru sögur hans skemmtileg-
ar og ekki nauðsynlegt að trúa
þeim öllum.
Páskahret og Jakahlaup eru
sögur sem gætu endað illa, en fara
vel að lokum. I Jakahlaupi er sagt
frá drengjum sem eru of ákafir við
þá iðju sem nafn sögunnar leiðir í
ljós. Þeir berast til hafs með jaka.
Tröllin í tilverunni nefnir
Hreiðar Stefánsson smásagnasafn
sitt. Það er hljómmikið heiti og
gefur rétta mynd af sögunum.
Sjálfur lífsháskinn blasir alls
staðar við, áhyggjulausri tilveru
barnanna er ógnað. Þau horfast í
augu við dauðann.
Hreiðar Stefánsson kýs að
ofbjóða ekki ungum lesendum,
hófsemi setur svip sinn á sögurn-
ar. Ef til vill hefðu sumar þeirra
orðið eftirminnilegri ef höfundur-
inn hefði ekki kappkostað að láta
þær enda vel.
Myndir Ragnars Lár þykja mér
yfirleitt góðar þótt nokkurs stirð-
leika verði vart í teikningunni,
samanber mynd á bls. 79.
Draumur aldamóta-
barnsins er enn-
þá von Islands
Hljóm
otur
Arni Johnsen
Draumur aldamótabarnsins,
plata Magnúsar Þórs Sigmunds-
sonar, er eins konar vítamín fyrir
íslenzka sál og ef foreldrar vilja
gera táningum sínum eitthvað
gott væri ráð að gauka að þeim
Draumi aldamótabarnsins og
hlusta á hana með unga fólkinu,
ræða hana og rækta hugann út frá
henni, því staðreyndin er sú að
Draumur aldamótabarnsins er
ennþá von Islands, sú von sem
miðar við sjálfstætt land og
hreina tungu. Á tímum alls kyns
orðbrenglunar í ræðu og riti, opin-
beru máli, daglegu tali og embætt-
ismannamáli og sérfræðinga-, er
mikill fengur að plötu sem byggir
á draumi aldamótabarnsins. Is-
land er land þitt heitir titillag
plötunnar og það gefur tóninn, en
öll ljóðin eru eftir Margréti Jóns-
dóttur fyrrum ritstjóra Æskunn-
ar. Hún lézt árið 1971. Magnús Þór
hefur gert öll lögin við ljóð Mar-
grétar og hann hefur virkilega
lagt rækt við þann garð sem þessi
ágæta og merka kona plægði og
sáði á sínum tíma. Orðin standa
óhagganleg og hugsunin að baki
þeirra. Málið snýst um framtíð ís-
lands.
Flytjendur auk Magnúsar Þórs:
Jóhann Helgason, Ellen Krist-
jánsdóttir, Pálmi Gunnarsson,
Þórir Baldursson, Eyþór Gunn-
arsson, G. Rúnar Júlíusson og
Tryggvi Húbner.
Útsetningar önnuðust Þórir
Baldursson, Magnús Þór Sig-
mundsson og Eyþór Gunnarsson.
Útgefandi Geimsteinn. Hönnun
umslags var í höndum Ernst J.
Backman.
Magnús Þór Sigmundsson (f.
28/8 1948) er löngu þjóðkunnur
tónlistarmaður og lagasmiður.
Fyrstu plötu sína gerði hann árið
1972 ásamt Jóhanni Helgasyni og
nefndist hún „Magnús og Jóhann".
Þá starfaði hann í hljómsveitinni
„Change" á árunum 1973—’75.
Að gera upp sakir við vindinn
Bókmenntir
Jóhanna Kristjónsdóttir
í'rying Wind Stafford: Vindurinn og
ég-
Gunnar J. Gunnarsson og Sigrún
Harðardóttir þýddu.
Bókaútg. Salt 1982.
Crying Wind ung indjánatelpa,
alin upp hjá ömmu sinni, því að
móðir hennar hafði látið fallerast
á sínum tíma og eignast telpuna
með hvítum manni og hefur ekki
viljað á hana líta. Þar kemur að
amman deyr og Crying Wind flyt-
ur til borgarinnar og ætlar að
reyna að aðlagast borgarsamfé-
laginu og samfélagi hins hvíta
manns. Eftir nokkra dvöl þar
gefst hún upp og leitar á bernsku-
slóðirnar, en verður þess vísari, að
þar er ekki líf hennar lengur,
hvort sem henni er ljúft eða leitt
verður hún að fara á ný til borgar-
innar. Hún virðir og elskar Vind-
inn — Andann mikla, guðindjána.
Hún vill fá að halda í heiðri ýmsa
siði indjána, halda í arfleifðina.
En það er hægara ort en gert og
kannski eru trúarbrögð indjána
komin eitthvað töluvert á skakk
við nútíðina. Hún kynnist prest-
hjónum sem reynast henni vel og
hún fer að velta fyrir sér kristnum
kenningum, mjög þó treglega
lengi, því að hún getur ekki hugs-
að sér að brjóta brýrnar að baki
sér og verða útskúfuð úr samfélagi
indjána — þeim tilheyrir hvað svo
sem líður blóði föður hennar í æð-
um hennar. Hún veit líka að móð-
urbræður hennar myndu aldrei
fyrirgefa henni ef hún snerist
gegn andanum mikla, þeir myndu
syngja yfir henni dauðasönginn
eitthvað það versta sem indjáni
getur hugsað sér, þar með á hann
ekki afturkvæmt inní samfélag
þjóðar sinnar.
Það er svo sem engin þörf á að
rekja efni bókarinnar mjög ná-
kvæmlega, en fullyrt get ég, að
þessi bók Vindurinn og ég er með
þeim áhrifameiri og betur skrif-
uðu bókum um indjána sem ég hef
lesið lengi. Einlægni höfundarins
sem mér finnst skila sér alveg
prýðilega í þýðingu á stóran hlut
að því að gera þetta jafn ágæta
bók og raun er á.
Fyrsta sólóplata Magnúsar kom út
árið 1974 og hét „Happiness is just
a rideaway". Síðan hefur hann
gefið út.fjórar sólóplötur: „Still
photographs" (1976), „Börn og
dagar" (1978), „Alfar“ (1979) „Gat-
an og sólin" (1980), Magnús og Jó-
hann (1980, Hvita).
„Draumur aldamótabárnsins"
er 7. plata Magnúsar og hefur
nokkra sérstöðu í tónlistargerð
hans. Á plötunni er fjallað um
drauma, vonir og hugsjónir þeirr-
ar kynslóðar sem fæddist um
aldamótin þegar þjóðleg reisn,
bjartsýni á betri tíma og fegurra
mannlíf voru efst í hugum manna
samfara heitum baráttuanda fyrir
sjálfstæði þjóðarinnar.
Öll ljóð plötunnar eru eftir
Margréti Jónsdóttur sem er verðug-
ur fulltrúi þessarar kynslóðar.
Hún er fædd að Árbæ í Holtum,
Rangárvallasýslu, árið 1893. Að
loknu prófi frá Kvennaskóla ís-
lands 1912 hélt hún til Danmerkur
og Svíþjóðar og lauk kennaraprófi
1926. Auk margvíslegra kennara-
starfa fékkst Margrét mikið við
ritstörf. Hún skrifaði fjölda
barnabóka og kvæðasafna og
fékkst auk þess við þýðingar. Hún
var ritstjóri Æskunnar 1928—’42.
Ljóðin sem flutt eru á „Draumi
aldamótabarnsins" eru öll úr
Ijóðabókinni „Ný ljóð“ sem út kom
1970. Margrét Jónsdóttir lést árið
1971.
Draumur aldamótabarnsins er
vönduð og skemmtileg plata, í eins
konar vísnastíl, en þó stendur hún
nær dægurlaginu þar sem vel er
vandað til. Magnús Þór er kunnur
fyrir lystileg lög og þarna slá þau
saman aldamótabarnið og geim-
aldarbarnið. Er það óaðfinnanleg-
ur dúett og jákvætt innlegg í
mannlíf íslands í dag. Þessi plata
geislar af glitrandi tungutaki og
allir söngvararnir skila tungunni
fagurlega í tónaflóðinu. Pálmi
Gunnarsson syngur fyrstu tvö lög
plötunnar og honum bregst ekki
bogalistin frekar en fyrri daginn,
þá koma til dæmis lög sem fjalla
um Sturlungu, sagnalegur texti
með skemmtilegu lagi og söng
Magnúsar Þórs og einnig má
nefna á hlið A lagið Nótt, ljúft og
fallegt tónverk. Af öðrum sér-
stæðum lögum á plötunni nefni ég
Reynitréð, sem er fallegt og líflegt
lag, St. Pétursstræti, sem er til-
finningaríkt lag um örlög lista-
skáldsins góða. I laginu Hinn nýi
tími nýtur frábær söngur Ellenar
Kristjánsdóttur sín mjög vel og
síðast en ekki sízt nefni ég mjög
gott lag og ljóð, I hljómleikasal.
Draumur aldamótabarnsins er
sérstæð plata, plata sem ætti að
heyrast mikið í útvarpi og snjallt
yæri að nota hana við móðurmáls-
kennslu í skólum. Hún gæti verið
liður í átaki sem maður vonar að
skólarnir fari að standa fyrir til
verndar íslenzkri tungu gegn óþol-
andi erlendum slettum í málinu.
Draumur aldamótabarnsins
tengir saman gamalt og nýtt, en í
báðum tilvikum af hinu góða.