Morgunblaðið - 28.02.1988, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1988
23
Frá uppgreftrinum í Skálholti, Skálholtskirkja I baksýn MorKunblaðlð/ói-K.M.
Brynjólfskirkja
Jökull Jakobsson varð fyrstur manna var við vesturhomið á tilhöggvinni steinkistu þann 21, ágúst 1954
Rannsókn
á kirkjunum
í Skálholti
um 100 manns. Það sletti regni
öðru hveiju, veðrið heldur dumb-
ungslegt og óskemmtilegt, en ekki
kalt. Klukkan þijú átti að lyfta lok-
inu. Menn voru mjög spenntir. Ég
sagði nokkur orð um hvemig kistan
fannst og hvar hún hefði verið í
hinni fomu kirkju. Síðan sungu
prestamir (mjög langt) Te deum,
en á meðan fór að rigna meira og
enn meira svo að allt varð renn-
blautt. Síðan gengu vorir sterku
menn fram undir stjóm flutninga-
mannsins og tóku til við að lyfta
vestasta hluta loksins (það er brot-
ið í þijá hluta). Þá tók til að rigna
i alvöru, og heljarmikil skúr steypt-
ist niður. Þeir hófu lokið með gætni,
og sjá: Rauðbrún höfuðkúpa á stalli
vestast í kistunni og bagall á hægri
öxl. Engin mold, ekkert vatn. Það
bezta hafði rætzt. Allir voru djúpt
snortnir og stemningin andagtug.
Nú gengu okkar menn aftur að kist-
unni og tóku miðhluta loksins. Það
rigndi og rigndi, og nú varð þvílíkt
skýfall að enginn viðstaddur minnt-
ist annars eins allt
sumarið. Regnið streymdi niður af
vaxandi magni. Menn þóttust
skynja einhvem vilja bak við þenn-
an ofsa náttúrunnar. Við flýttum
okkur að breiða yfir kistuna til þess
að hún fylltist ekki af vatni. Þegar
nokkuð dró úr rigningunni tókum
við austasta hluta loksins, og nú
gátu viðstaddir virt fyrir sér allt
innihald steinþróarinnar. Beina-
grindin falleg og hrein, bagallinn
fagurlega útskorinn með dýra-
myndum, ofan á fótleggjunum
hrúga af brenndum mannabeinum
og gjalli. Allir vom hrærðir af þess-
ari einstæðu sýn og skynjuðu að
stórmerki höfðu gerzt. Slík sjón
hafði aldrei sézt hér á landi. Nú
gekk fólk í röð fram hjá kistunni,
ljósmyndarar tóku myndir í ákafa,
spumingamar dundu, útvarpsmenn
hömuðust með stálþráð sinn. Það
rigndi enn, en ekki eins mikið. Ekki
var mikið unnið það sem eftir var
dagsins, kirkjugarðurinn var orðinn
að einni eðju. En þetta var stór
dagur, og við glöddumst allir yfir
því sem við höfðum séð.“
Lengri er dagbókarfærslan ekki
og hefði þó mátt segja frá fleira.
Meðal viðstaddra var Barði Guð-
mundsson þjóðskjalavörður. Ég
man að hann lét orð um það falla
að aldrei hefði hann á svipaðan
hátt staðið andspænis sögunni
sjálfri og þegar hann stóð augliti
til auglitis við hinn foma kirkju-
höfðingja, son Jóns Loftssonar í
Odda. Hafi þó sagan lifað í nokkmm
íslendingi, þá lifði hún í Barða.
Ríkisútvarpið gerði stálþráðampp-
töku á staðnum þar sem við Jón
Steffensen svömðum nokkmm
spumingum Jóns Magnússonar
fréttastjóra. Sú upptaka er víst enn
til. Allt þetta tal um rigningu í
dagbókarfærslunni víkur að því að
mönnum var í minni það sem stend-
ur í Páls biskups sögu, að himinninn
gréti við andlát hans. Fannst mönn-
um jarteikn Ifkast að langstærsta
skúr hins einstæða sólarsumars
skyldi dynja ýfir einmitt þegar ver-
ið var að lyfta lokinu af kistu hans.
Um það leyti sem athöfninni lauk
og gestir fóm af staðnum stytti
upp, og kvöldið var þurrt og gott.
Vomm við fegnir að verá aftur í
friði, en mikið hafði kirkjugarðurinn
vaðist upp og óhijálegt um að lit-
ast. Þótti okkur einkennilega hafa
til tekist, að við skyldum lenda í
þessari ofsarigningu eftir að hafa
beðið í marga daga eftir úrvalsgóðu
veðri. En ekki kom þetta að sök.
Hakon Christie akitekt og
fomleifafræðingur rannsakaði
og teiknaði upp kirkjugrunna
kirknanna, sem staðið hafa i
Skálholti og í ljós komu við
uppgröftinn. Fer hér á eftir brot
úr kafla hans.
Frá upphafi vega hafa
ekki staðið færri en 10
kirkjur í Skálholti. Ritað-
ar heimildir um staðinn
vitna þar að auki um að
kirkjumar vom stöðugt endur-
byggðar, stækkaðar og þeim breytt.
Stundúm getur verið torvelt að
segja af eða á um hvort breyting
var gerð eða byggt var að nýju, én
a.m.k. vaknar það hugboð að unnið
hafí verið að kirkjusmíð lengst af
meðan biskupsstóll stóð þar. Þannig
hefur einnig verið á flestum evr-
ópskum biskupssetmm, og af því
leiddi að upp risu verkstæði í sam-
bandi við byggingarframkvæmdir
við dómkirkjumar. Það er næsta
líklegt að slíkt verkstæði hafi einn-
ig verið í Skálholti, og það hlýtur
að hafa borið merki þess að dóm-
kirkjan var ekki úr steini, heldur
úr miður varanlegu efni. Ólíkt öðr-
um dómkirkjum var hún reist úr
timbri sem stóðst hvorki óblíða
veðráttu né þá skæðu eldsvoða sem
urðu á biskupsstólnum 1309 og
nálægt 1527.
Allar Skálholtskirkjur hafa stað-
ið, eftir því sem best verður séð, í
sama kirkjugarði, norðan megin við
biskupshúsin. Kirkjugarðurinn var
á svaeði sem hallaði lítið eitt til
suðurs. f honum miðjum stóð ber
klapparhryggur upp úr, og svo virð-
ist sem allar kirkjumar hafi verið
reistar yfir þennan hrygg. Undir-
gangurinn, sem lá frá staðarhúsum
til kirkju, opnaðist við klappar-
hrygginn vestanverðan. Gangurinn
var til á 13. öld, og sýnir það að
kirkja stóð þá þegar á 13. öld á
þessum stað. Hann var fylltur upp
um 1800, en grafinn upp aftur á
árunum 1952 og 1958. Þegar fom-
leifarannsóknir á kirkjugrunninum
áttu að heQ'ast árið 1954 stóð þar
enn lítil kirkja. Hún var byggð 1851
með bindingsverki með skipi og kór
( einu rými, um 5x10 m. Austur-
gafl kirigunnar var á klappar-
úryggnum og huldi hluta hins
gamla kirkjugrunns, og því var
ákveðið að flytja kirkjuna. Það
reyndist tiltölulega auðvelt með þvi
að lyfta henni upp, leggja tré undir
aurstokkana og draga hana til hlið-
ar. Hún var dregin um 13 m í norð-
ur þannig að allur gamli kirkju-
grunnurinn varð aðgengilegur til
rannsóknar.
Eldri kirkjur, sem sýnt var fram
á leifar eftir við fomleifagröftinn,
hafa að hluta staðið á berum klapp-
arhryggnum (I). Kirkjugólfin hljóta
því að hafa verið í. nokkúm veginn
sömu hæð og kirkjugarðurinn. Við
uppgröftinn var því ekki hægt að
búast við að annað fyndist en undir-
stöður eldri kirkjubygginga.
Á svæðinu norðaustur og suður
af klapparhryggnum fundust undir-
stöður stórrar kirkju. Austurhluti
hennar hefur haft krosslaga grunn-
flöt. Það kom í Ijós að við byggingu
þeirrar kirkju hafði orðið svo mikið
jarðrask við gerð undirstöðu að
hugsanleg merki um eldri kirkju eða
kirkjur innan þess svæðis, sem
krossarmamir þrír tóku til, hafa
verið fjarlægð. Auk þess varð ljóst
að krosskirkjan hefur eyðilagst af
eldi, líklega í þeim bmna sem sam-
kvæmt heimildum á að hafa lagt
hana að velli nálægt 1527. Kross-
kirkjurústin verður þess vegna
nefnd hér eftir miðaldakirkjan.
Ekki fundust merki þess að staðið
hefði hús á svæði eystri kross-
armanna eftir kirkjubrunann. Þess
vegna má telja fullvíst að í þessum
hluta kirkjugarðsins hafi aðeins
fundist undirstöður einnar kirkju,
sem sé eystri hluta miðaldakirkj-
unnar. Hugsanlegt er þó að kirkj-
an, sem kom í stað hinnar bmnnu,
hafi verið reist á grunni þessum
eins og ritaðar heimildir votta.
SJÁ BLAÐSfÐU 28