Morgunblaðið - 28.02.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1988
Fólk og fiskar á Islandi
hafa 40 ára aðlögunar-
tuna að 4 stíga hitnun
Viðtal við prófessor Dean Abrahamson um væntan-
lega hitnun á jörðinni og meðfylgjandi gróðurhúsaáhrif
TEXTI: ELÍN PALMADOTTIR
Ef haldið verður áfram að dæla brennsluefnum út i andrúmsloftið á sama hátt og verið hefur
og ekkert að gert, má búast við að hitni á jörðinni um 4-5 gráður á næstu 40 ánmi og 5-9 gráður á
einni öid, að þvi er vísindamenn telja núna og það mundi ekki valda svo lítilli breytingu á ótal
sviðum viðs vegar á jarðkringlunni. Og tíminn til aðlögunar að ámóta breytingum og orðið hafa
allar götur frá tertíertímabilinu fyrir 5-20 milljón árum er þá orðinn æði knappur. Hitaaukningin
mun þó ekki dreifast jafnt yfir jörðina, heldur verða minnst við miðbaug og hærri eftir því sem
nær dregur pólunum, verður þvi mun meiri hér norður á íslandi en meðaltalstalan sýnir. Þetta
varðar því íslendinga kannski meira en marga aðra, þar sem þetta er eyja svo norðarlega og lifir
á fiskinum i sjónum i kring. Hitabreyting hefði ekki svo lítil áhrif á göngur fiskistofnanna, sem
gætu jafnvel horfið af okkar miðum, fyrir utan öU áhrifin af hækkandi sjávarborði, á hafnir, lág-
lendi og gróður o.s.frv. Hærra hitastigi fylgja þurrkar og 4 gráður duga til að bræða hafísinn og
hreinsa heimskautahöfin.
Þetta kom m.a fram nýlega í spjaUi við bandariska prófessorinn Dean Abrahamson, frá Minne-
sota-háskóla, sem hefur á undanförnum árum fylgst vel með rannsóknum og kenningum um svo-
nefnd „gróðurhúsaáhrif", sem talið er að muni yfir okkur koma vegna útblásturs koltvísýrings
og fleiri efna og hefur m.a. setið alþjóðlegu ráðstefnurnar um þetta efni, sem stofnanir Samein-
uðu þjóðanna hafa efnt til í VUlach í Austurríki til að átta sig á nýjustu rannsóknaniðurstöðum
og freista þess að ná tökum á þessu. Jafnframt þvi sem hann er einn af „tengdasonum“ íslands
og tíður gestur hér, var m.a. gistiprófessor í eitt ár við Háskóla íslands og hefur því haft augun
á eyjunni okkar í þessu samhengi.
Morgunblaðið/Bjami
Prófessor Dean Abrahamson
Hækkun hitastigs (C°) miðað við tvöföldun koltvísýrings í andrúmslofti
Hairruid Manabo. S. og Stouffer, R.
Hitastigið hækkar ekki jafnt á jörðinni þegar gróðurhúsaáhrifanna gætir, heldur nánast ekkert við
miðbaug en hækkandi eftir því sem nær dregur pólunum. Eins og sjá má er ísiand á dekksta beltinu,
þar sem hitahækkunin verður mest.
Tilefni orðaskiptanna
voru umræður um þynn-
ingu ósonlagsins og
ógnvænleg áhrif þeirra.
Prófessorinn lét þau orð
falla, að ef hann væri íslendingur
mundi hann hafa enn meiri áhyggj-
ur af væntanlegum gröðurhúsa-
áhrifum og beina athyglinni fremur
að þeim í norrænu og alþjóðiegu
samstarfí, þar sem sumar Norður-
landaþjóðimar og þar með ísland
ættu þama svo mikið undir og ís-
lendingar hefðu meiri möguleika á
að vera þar í fararbroddi smáþjóða.
Fyrir hinu væri mun betur séð, þjóð-
ir með meira bolmagn væm komnar
vel í gang með rannsóknir á óson-
laginu og við gætum lítið gert ann-
að en fylgjast með og fylgja í kjöl-
farið með aðgerðir.
Dean Abrahamson hefur lengi
látið sig umhverfísmál varða. Hann
var upphaflega eðlisftæðingur og
starfaði i þeirri grein, m.a. við há-
skólakennslu bæði í Bandaríkjunum
og Svíþjóð. Þá tók hann fyrir lækn-
isfræði og líffræði og varð prófess-
or við Læknaskólann í Minnesota,
en sneri sér jafnframt að ýmsum
umhverfísmálum, einkum varðandi
öiyggismál kjamorkuvera. Þá flutti
hann sig frá kennslu { læknadeild
og til eðlisfræðideildar Tæknihá-
skólans og vann mikið við stefnu-
mótun að umhverfísmálum, þ.e. við
að móta umhverfisáætlanir í
Bandarílqunum. Og það leiddi hann
yfír í svokallaða almannatengsla-
deild við Minnesota-háskóla, þar
sem íjallað er um stefnumál og
framkvæmdir fyrir væntanlega
stjómmálamenn, lögfræðinga o.fl.
Og hann var fenginn sem sérstakur
ráðgjafí sænsku ríkisstjómarinnar
um steftiumótun í umhverfísmálum
hjá Fálldin-stjóminni eftir 1976,
vann einkum með orkumálaráð-
herranum. Hann hefur því mikla
þekkingu og reynslu í þessum efti-
um. Því hefur haiin m.a. setið báð-
ar alþjóðlegu ráðstefnumar sem var
efnt til 1985 og 1987 til að meta
hlutverk kolsýrings og annarra efna
á loftslagsbreytingar og hliðarverk-
anir þeirra á vegum Alþjóða veður-
fræðistofnunarinnar, Umhverfís-
málstofnunar SÞ og fleiri í Villach
í Austurrfki og mun sitja þá sem
nú er í undirbúningi. Segir hann
að ekki sé lengur deilt um hvort
þessara „gróðurhúsaáhrifa" muni
gæta ef jarðarbúar halda upptekn-
um hætti heldur verði með aukinni
vitneskju og rannsóknum matið á
áhrifunum æ hærra og tímamörkin
styttist.
„Þetta tvennt sem við erum að
tala um er uggvænlegt íyrir íslend-
inga sem aðra. Annars vegar að
við það að ózonlagið í heiðloftunum
þynnist og það getur ekki lengur
varið lífríki jarðar fyrir útfjólublá-
um geislum og veldur m.a. húð-
krabbameini", byijaði prófessor
Dean Abrahamson að úrskýra um-
mæli sín. „Hitt er kannski ennþá
afdrifaríkara, þótt ekki sé það eins
lífshættulegt, að þegar koltvísýringi
og fleiri brennsluefnum af því tagi
er dælt í svona miklu magni út í
loftið, þá kemst hitinn ekki út aftur
þótt sólargeislamir komist óhindr-
aðir inn í andrúmsloftið sem umlyk-
ur jörðina og við það hitnar við jörð-
ina og verða þessi svokölluðu gróð-
urhúsaáhrif. Þetta verður við
brennslu á jarðefnaeldsneyti svo
sem kolum og olíu og stafar t.d.
af útblæstri frá bílum. Það vekur
athygli að mælingamar sýna að
áhrifín fylgja eftir notkun þessara
efna." Meðfylgjandi línurit yfír árin
1955-85 sýnir síhækkandi magn
koldíoxíðs í andrúmsloftinu, en
línan er undarlega tennt og sýnir
árssveiflur, skýringin er sú að á
sumrin taka plöntumar til sín nokk-
urt magn og lækka mælingatöluna
í andrúmsloftinu miðað við vetrar-
mánuðina. Fylgist þetta algerlega
að.
ísland þar sem mest hitnar
Þegar talað er um aukningu
þessara brennsluefna er venjulega
miðað við notkun þeirra á árinu
1860, áður en áhrifa iðnbyltingar-
innar fór að gæta, og prófessorinn
segir að reiknað sé með að þau
áhrif hafi tvöfaldast árið 1020-30.
Við þær aðstæður mundi hitastigið
á jörðinni hafa hækkað um 4 stig
að meðaltali frá því sem nú er.
Hann dregur fram meðfylgjandi
kort sem sýnir hvemig hitunin
dreifíst yfír jörðina. Við miðbaug
hefur sáralítið hitnað, en hitinn
hækkað mest næst pólunum. Ef að
er gáð sýnir þetta kort ísland á því
belti sem hitnað hefur mest.
Kannski segja einhveijir; er ekki
bara gott að hlýni? Þegar reynt er
að gera sér grein fyrir áhrifunum
af svo skjmdilegri hitaaukningu er
rétt að hafa í huga að hér á jörð-
inni hafa aðstæður lítið breyst í
mörg þúsund ár, hitasveiflur verið
óvemlegar og menn lagað sig að
aðstæðum á hveijum stað á löngum
tíma, þeir og lífríkið allt flutt sig
til. Við landnám íslands hefur með-
alhitinn á jörðinni þó verið einu stigi
hærri en nú er. Og það munaði líka
miklu á þessu eina stigi. Nú bætist
við útblásturinn á koltvísýringi að
skógamir á jörðinni era að eyðast
og munar um það sem þeir taka
til sín þótt þeir séu minni áhrifa-
valdur en brennsluefnin. Ef hitastig
hækkar um margar gráður á ís-
landi fylgir því m.a. breyting á sjáv-
arhæð. Prófessor Dean Abraham-
son sýnir mér meðfylgjandi línurit
um áætlaða hækkun á sjávarborði
á jörðinni allri, þar sem miðað er
við lægstu og hæstu spá, eða þijá
möguleika og bendir á að hækkun-
in gæti vel verið komin upp í meter
þegar komið er fram um 2040 til
2050, á líftíma þeirrar kynslóðar
sem nú er uppi. Með aukinni þekk-
ingu og hverri nýrri spá virðist sjáv-
arborð hækka (sjá kort). Hann
nefnir Kolbeinsey, sem er svo mikil-
vægt fyrir okkur að halda í vegna
landhelgismarkanna, og bendir á
að Japanir eigi jafn mikilvæga eyju,
og hafí áform um að styrkja hana,
tali um að leggja 300-400 milljón
dollara í að byggja hana upp.
Tvcggja metra hækkun
á sjávarmáli
„Frá íslenskum sjónarhóli era
fískveiðamar líklega viðkvæmastar
fyrir slíkum breytingum, enda hefur
hitastigið í sjónum gífurleg áhrif á
fískigengd. Og þeirra áhrifa gæti
farið að gæta fljótlega. ísinn á norð-
urpólssvæðinu mundi bráðna, ef
hlýnar um 4 gráður, og hafíð fyrir
norðan væntanlega verða íslaust,
sem gæti breytt hafstraumum.
Kanadamenn era hinir ánægðustu
með þessar horfur. En hér norður
af era óvissuþættir margir. Við
getum aðeins litið til þess að fyrir
mörgum milljónum ára var hitastig-
ið 4 stigum hærra og reynt að taka
mið af því. Vegna væntanlegrar
hækkunar á sjávarmáli ætti þó til
dæmis að vera tímabært að fara
að gera ráð fyrir hækkun við hafn-
argerð og vegagerð á landi eins og
íslandi. A Villach-ráðstefnunni var
rætt um að hækkun á sjávarborði
gæti orðið um 2 metrar á næstu
öld, en áhrifín verða meiri vegna
storma og öldugangs. Þá er það
gróðurinn, þar sem þurrkar geta
fylgt hitunum á strandsvæðum og
uppbblástur orðið meiri, þótt ekki
hafí það eins mikil áhrif og á mörg-
um helstu ræktunarsvæðum í heim-
inum og þar sem tijárækt skiptir
máli. Efnahagsleg áhrif era kannski
ekki eins fyrirsjáanleg hér eins og
þar sem áhrifín verða mest á akur-
yrkju og skógrækt. Er reiknað með
að hvert hálft annnað hitastig færi
komræktarbeltin um 225 km norð-
ur eftir. Þetta yrðu gífurlegar
breytingar á heimsvísu og breyting-
ar á komræktarsvæðunum í Banda-
ríkjunum og Úkraínu myndu hafa
ófyrirsjáanlegar afleiðingar. Þegar
jöklar bráðna hraðar getur rennsli
ánna tekið veralegum breytingum,
fyrir utan vatnsmagnið og þarf nú
þegar að taka tillit til þess við bygg-
ingu vatnsorkuvera.
„Ég er þó ekki svo svartsýnn,
því ég trúi því að við getum dregið
úr þessari þróun og við sívaxandi
líkum á afdrifaríkum veðurfars-
breytingum muni verða bragðist.
Til þess verður að stemma á að
ósi. Við þurfum annað hvort að
draga úr orkunotkun og orkufram-
leiðslunni, sem ekki virðist líklegt,
eða þá að hætta að framleiða orku
með því að brenna jarðefnaelds-
neyti, þ.e. kolum, olíu og jarðgasi
o.s.frv. Geram okkur grein fyrir því
að eftir að koldíoxídið og aðrar
skaðlegar lofttegundir eru komnar
úr í loftið verður ekki aftur snúið,
þær verða þar í langan tíma. Þetta
á að vísu ekki við hér á íslandi, þar
sem þið hafíð vatnsaflsstöðvar, en
áhrifanna mun gæta hér. Vegna
eðlilegs áhuga á íslandi hefí ég
svolítið verið að reyna að átta mig
á hugsanlegum áhrifum af þessu
hér, þótt mínar rannsóknir hafí
mest verið í Bandaríkjunum og
mælihgar miðaðar við Central
Park.“ Til frekari skýringar á því
sem við eram að tala um hefur
prófessor Dean Abrahamson flett
upp í þykkri greinargerð, sem hann
vann og flutti vegna stefnumörkun-
ar fyrir undimefnd Öldungadeildar
Bandaríkjaþings um eiturefni og
umhverfísáhrif. Þar gerði hann
grein fyrir hugsanlegum veðurfars-
breytingum vegna gróðurhúsa-
áhrifa af völdum brennsluefna.
Fram að 1970 var ekki vitað
annað en að koltvísýringurinn væri
eini skaðvaldurinn sem hefði þessi
svokölluðu gróðurhúsááhrif, en
síðan er komin vitneskja um önnur
efni, sem hvert um sig hefur ekki
svo mikil áhrif, en öll saman gera
þau það, tvöfalda áhrifín. Klórflúor-
kolefnið, sem m.a. er notað í úða-
brúsum, kælikerfum o.fl. hefur
þama áhrif líka, en af öðram ástæð-