Morgunblaðið - 28.02.1988, Blaðsíða 33

t r*r
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1988

yfirmaður Komintem. Hann naut
stuðnings ungra menntamanna
(„rauðu prófessoranna") og var
nátengdur flokknum í Moskvu.
Hann hafði einnig fylgi innan leyni-
lögreglunnar og naut hylli almenn-
ings. En þrátt fyrir kosti sína var
hann lélegur stjórnmálamaður.
Hann var barnalegur, skorti skipu-
lags- og stjómunarhæfileika og
vanmat Stalín.
Þar sem Búkarín vildi hægfara
þróun til kommúnisma var hann
fylgjandi því að NEP-stefnunni yrði
haldið áfram og að þar með yrði
ýtt undir takmarkaðan kapítalisma
og slakað til gagnvart sjálfseignar-
bændum. Öðm vísu taldi hann ekki
hægt að leggja grundvöll að fram-
tíðar-sósíalisma. Hann benti á að
ef sjálfstæðir kaupmenn og efnaðir
sjálfseignarbændur fengju að dafna
fengist markaður fyrir framleiðslu
nýrra iðnfyrirtækja og að þeir
mundu jafnframt greiða ríkinu
skatta, sem þyrfti til að standa
undir rekstri fyrirtækjanna. Hann
vildi líka að bændur stofnuðu sam-
vinnufélög, líkt og Gorbatsjov.
Stalín var sammála Búkarín um
tíma og vildi nota gáfur hans til
að losna við keppinauta sína, Lev
Kamenev og Grígorí Zínovjev. En
Búkarín var á verði og fýrirleit
hann. Hann kallaði Stalín „nýjan
Djengis Khan“, en þegar Stalin
frétti það bauð hann honum sam-
starf og sagði: „Þú og ég munum
stjóma Sovét- Rússlandi. Ég er al-
einn, umkringdur íjölda fábjána!
Hvers vegna hatarðu mig, Kolíja?
Við gnæfum yfir þá eins og Hi-
malayafjöll!"
Til algerra vinslita kom á fundi,
sem þeir áttu í júlí 1928. Á eftir
sagði Búkarín við Kamenev:
„Stefna Stalíns mun tortíma bylt-
ingunni. Ekkert verður eftir nema
lögregluríki. Flokkurinn er dauða-
dæmdur. Ríkið og flokkurinn eru
orðin eitt. Stalín mun kyrkja okkur
alla. Hefnd er það eina sem hann
þekkir — rýtingurinn í bakið.“
„Rotið frjálslyndi“
Búkarín varð í raun fulltrúi skýrt
mótaðrar stefnu, sem var í meginat-
riðum frábrugðin stefnu Stalíns og
gat komið í staðinn fyrir hana. Þar
með varð hann síðasti sovézki leið-
toginn, sem beitti sér opinskátt fyr-
ir víðtækri stefnuskrá, sem gekk í
berhögg við stefnu flokksins.
Seinna varð hann tákn þess að
Rússar hefðu getað farið aðra og
hófsamari leið, ef Stalín hefði ekki
komið til skjalanna. Sagnfræðing-
urinn Roy A. Medvedev sagði ný-
lega: „Ef Búkarín hefði stjórnað
flokknum eftir dauða Leníns í stað
Stalíns hefði hvorki verið komið á
samyrkjubúskap í stalínistískri
mynd né þeirri ógnarstjóm, sem
ríkti á þriðja, íjórða og fímmta ára-
tugnum." Starfsbróðir hans, Ge-
orge Katkov, segir að Búkarín hefði
aldrei samið við Hitler.
Árið 1929 var Búkarín sviptur
störfum og rekinn úr flokknu og
margir aðrir „hægri andstæðingar“
fýlgdu á eftir. Öll völd voru í hönd-
um Stalíns. Margir flokksmenn
höfðu komið til liðs við hann, þar
sem þeir óttuðust að ef Búkarín
bæri hærri hlut mundi flokkurinn
gefast upp fyrir „kapítalistaöflum"
og höfuð þeirra fjúka. Stalín réðstá-
„rotið fijálslyndi" Búkaríns og
sagði þegar hann gagnrýndi „búk-
arínisma" 1931: „Við erum 50 til
100 ámm á eftir þróuðu löndunum.
Við verðum að brúa það bil á 10
árum. Ef við gerum það ekki gera
þau út af við okkur.“
Búkarín var handtekinn í marz
1937 og í réttarhöldunum árið eftir
játaði hann að hafa tekið þátt í
samsæri um að myrða Lenín og
grafa undan starfi hans með sam-
vinnu við Leon Trotskíj og brezku
leyniþjónustuna. Aðalsækjandinn í
réttarhöldunum árið eftir, Andrei
Vyshinskíj, kvað Búkarín hafa
gerzt sekan um „viðurstyggilegustu
Búkarín með „ungherjum" í Moskvu (1932): vanmat Stalín.
glæpi, sem um getur í mannkyns-
sögunni." Seinna varð Búkarín fýr-
irmynd söguhetjunnar Rubasjovs í
sögu Koestlers, Myrkur um miðjan
dag.
Koestler reyndi að lýsa játningar-
þörf Búkaríns, sem er enn ekki
dauð, sbr. mál Borisar Yeltsins í
vetur. í réttarhöldunum kallaði
Búkarín þessa þörf „undarlega
tvíhyggju", en neitaði því að það
væri sérrússneskt einkenni. Þegar
„andófsmenn" eins og hann stæðu
andspænis „hlutlægum mikilleika
hins sósíalistíska skipulags“ rynni
þeim reiðin og þeir ættu ekki leng-
ur til stolt. Þannig „eyddi skipulag-
ið óvinum sínum innan frá“, en það
væri ekki von að Vesturlandabúar
skildu þetta.
„Erfðaskrá“
Skömmu fýrir aftökuna samdi
Búkarín „erfðaskrá", þar sem hann
skoraði á næstu kynslóðir valda-
manna að veita sér uppreisn æru,
og bað konu sína, Önnu
Míkhaílovnu Larínu, að læra hana
utanbókar og eyðileggja hana síðan.
Hún var 25 ára fegurðardís þegar
hún giftist Búkarín tveimur árum
áður en hann var handtekinn.
Skömmu síðar var hún flutt í fanga-
búðir og hún losnaði ekki úr Gúlag-
inu fyrr en 1960. Búkarín lét hana
vinna þess eið að ala son þeirra,

Sovézk bifreiðaframleiðsla (um 1935): mikilvægur „tímaþáttur“.
Hungursneyð í Úkraínu (1932):
afleiðing stefnunnar
sem Stalín fylgdi.
á prenti eftir hann í Sovétríkjunum
í 50 ár. Um leið birti blaðið bréf
frá Önnu, þar sem hún fór þess
opinberlega á leit við Gorbatsjov
að maður hennar yrði endurreistur,
en slíkt var einsdæmi. Nokkru áð-
ur, í ágúst, hafði fijálslyndur dálka-
höfundur, Pjodor Búrlatskíj, gefið
út einþáttung, þar sem Búkarín var
lýst sem geðfelldum manni, sem
hefði haft meira hugmyndaflug til
að bera en Stalín.
Samyrkjubændur (um 1935); hörmulegar afleiðingar.
Júrí, upp sem „góðan bolsévíka".
Þegar Júrí var nýlega spurður hvort
það hefði tekizt hló hann kulda-
hlátri. „Móðir mín ól mig ekki upp,“
sagði hann.
Júrí var sendur til ættingja, en
þeir voru handteknir ásamt fyrri
konu Búkaríns og bróður hans.
Tveggja ára gaVnall var hann flutt-
ur á munaðarleysingjahæli skammt
frá Stalíngrad. Móðurbræður hans
fundu hann af tilviljun 1956. „Þá
fyrst vissi ég hver faðir minn var,“
sagði hann fréttamanni Daily Te-
legraph, Xan Smiley, í vetur.
Síðan börðust mæðginin fyrir því
í 30 ár að Búkarín fengi uppreisn
æru. Fyrir þremur árum báðu þau
Gorbatsjov að skerast í leikinn, en
fengu ekkert svar. Nú kveðst Anná
Larína „ánægð og döpur." „Hún
neitar að tala við nokkum mann,“
sagði Júrí í vetur, en þá hafði þó
birzt viðtal við hana um baráttu
hennar. Júrí, sem er listmálari, býr
með móður sinni í lítilli íbúð í suð-
vesturhluta Moskvu og gengur ekki
heill til skógar. Hann neitar því að
15 ára sonur hans hafi áhuga á
fortíð fjölskyldunnar. „Hvemig á
ég að vita hvar faðir minn er graf-
inn?“ sagði Júrí við Smiley og hló
aftur kuldahlátri. „Kannski ein-
hvers staðar í Lúbíjanka-fangelsi.“
Erfðaskráin, sem Búkarín fékk
Önnu Larínu til að leggja á minnið,
vár birt í vikublaðinu Ógónojk í
nóvember. Þá hafði ekki sézt stafur
Stalín:
„nýr Djengis Khan.“

„Byijunin“?
í ræðu 2. nóvember hrósaði Gor-
batsjov Búkarín fyrir störf hans á
fyrri hluta ferils hans, en gagn-
rýndi hann fyrir að vanmeta „tíma-
þáttinn" á ámnum eftir 1930, þ.e.
þann tíma sem þyrfti til að ná þró-
aðri ríkjum. Jafnframt tilkynnti
hann skipun nefndar þeirrar, sem
hefur rannsakað __ mál sakboming-
anna frá 1938. í desember sagði
sagnfræðingurinn Alexander Lat-
isjev að nafn Búkaríns væri loks
að komast út af „bannsvæði". Um
síðustu mánaðamót birti flokksritið
Kommunist lofgerðarræðu, sem
Búkarín flutti um Lenín á fimm ára
ártið hans 1929 með gagnrýni á
stefnu Stalíns. Þar með fengu
flokksmenn bendingu um að Búk-
arín væri ekki lengur bannfærður.
Nú verður hægt að gefa út verk
Búkaríns á prenti og sovézkir sagn-
fræðingar geta kynnt sér störf
hans. Að beiðni Leníns samdi hann
m.a. „stafróf kommúnismans", sem
var aðalkennslubók Níkíta
Khrústsjovs og flestra annarra
kommúnista af hans kynslóð í hug-
myndafræði. Nú eru rúm 30 ár
síðan Khrústsjov hóf baráttu gegn
stalínisma og 25 ár síðan stuðnings-
maður hans sagði á sagnfræðinga-
þingj: „Auðvitað voru hvorki Búk-
arín né Rykov njósnarar." Gor-
batsjov vill feta í fótspor
Khrústsjov, en hefur aðeins stigið
fyrsta skrefíð og sætir mótþróa
valdamikilla íhaldsmanna.
Talsmaður Sovétstjórnarinnar,
segir að uppreisn Búkaríns og fé-
laga hans sé „aðeins byijunin" og
unnið sé að rannsókn gagna um
réttarhöld í málum fleiri fallinna
leiðtoga frá því um miðjan fjórða
áratuginn og þar til Stalín lézt. Því
er búizt við að fleiri gamlir bolsévík-
ar, þeirra á meðal Kamenev og
Zínovjev, sem voru skotnir 1936,
verði endurreistir. Mál Leons
Trotskíjs, sem var myrtur í Mexíkó
1940, líklega að undirlagi Stalíns,
verður trúlega tekið síðast fyrir af
öllum og enn sem komið er bendir
fátt til þess að harin verði hreinsað-
ur.
Éðlilegt er að Búkarín fái upp-
reisn æru fyrstur hinna föllnu
valdamanna, þar sem stuðnings-
menn Gorbatsjovs hafa hampað
honum og leiðtogi þeirra aðhyllist
að ýmsu leyti svipaðar skoðanir og
hann, þótt margt hafí breytzt í
Sovétríkjunum. Endurreisn Búk-
aríns getur réttlætt stefnu Gor-
batsjovs, sem talar um að sósíalism-
inn þurfí umþóttunartíma, fram-
leiðsla verði að lúta markaðslögmál-
um og ríkisfyrirtæki verði að bera
sig og virðist sætta sig við lítil
einkafyrirtæki og erlendar fjárfest-
ingar og víðtækar umræður. Endur-
reisn Búkaríns hefur líka þýðingu
fyrir erlenda kommúnistaflokka,
þar sem hann boðaði aðra stefnu
en Stalín og svipuð sjónarmið og
hann aðhylltist lágu til grundvallar
svokölluðum „Evrópukommún-
isma“ í Vestur-Évrópu á síðasta
áratug og breytingunum á „vordög-
unum“ í Tékkóslóvakíu 1968.
En enn er deilt um hve langt
skuli ganga í endurreisn Búkaríns,
nú þegar hann hefur verið hreinsað-
ur af sök. Nefnd fulltrúa úr stjórn-
málaráðinu undir forsæti Míkaíl
Sólómontsevs, gamals flokksleið-
toga, hefur ekki náð samkomulagi
um hvort hann skuli fá fulla
pólitíska uppreisn. Þeir sem telja
kúgunarstefnu Stalíns „óeðlilegt
frávik frá hugsjónum kommúnism-
ans“ vilja það, en íhaldsmenn eru
því bersýnilega andvígir og óttast
að þar með muni flokkurinn leggja
blessun sína yfir baráttuna, sem var
háð gegn því að samyrkjubúskap
yrði komið á. Búast má við hörðum
deilum um opinbera afstöðu flokks-
ins til Búkaríns og endurreisn hans
kann að ýta undir opinberar um-
ræður um aðra pólitíska kosti en
þá sem Sovétstjómin bendir á.
GH