Æskan - 01.09.1974, Blaðsíða 13

aðar þeim Ijósfærum, sem á síöastliðinnl öld voru kölluð pönnur eða kolur
I'il aðgreiningar frá lýsislömpum úr kopar, sem þá voru orðnir algenglr og
héldu velli, þangað til steinolíulampar komu til sögunnar seint á öldinni. Nú-
Mmamönnum mundi þykja lýsislampinn bera daufa birtu, en þó var hann hátlð •
hjá kolunum, sem á undan voru. Menn gerðu ekkl kröfu tll mlkillar blrtu [
húsum inni, jafnvel ekki um hábjartan dag, því að gluggar voru af skornum
skammti á gömlu húsunum.
Lltum ögn á koparlampa 19. aldar, síðasta og fullkomnasta fulltrúa hinna
Sömlu Ijósfæra. Þeir voru kallaðir lýsislampar, en stundum grútarlampar eða
Srottalampar, eftir að fallin var á þá óvirðing við tilkomu ollulampanna. Lýsis-
■ampi er venjulega steyptur úr kopar, en stundum hafa lampakúlur verið hamr-
sðar [ steinmóti og til hefur verið að kveikja lampann saman úr einstökum
ISi ölutum. Merki allra þessara aðferða sjást ( Þjóðminjasafnlnu. Þó eru flestir
lýsislampar safnsins steyptlr, og Kklega hefur sú gerð þótt virðulegust. Lýsis-
'annpinn er tvöfaldur, undirlampi og yfirlampi, sem eru jafnstórir, en skálarnar
eru miklu þrengi við botn en barm, og því fellur yfirlampinn auðveldlega ofan
* undirlampann. Aftan á undirlampanum eru upphöldin eða haldan fest með
hnoðnöglum og beygjast fram yfir sig efst, til þess að lampinn haldist láréttur,
Þegar búið er að hengja hann upp. Efst ( höldunnl er sigurnagli og ( honum
aftur stingur eða tangi með krók á hliðinni, og má því hvort heldur sem er
hengja lampann á nagla eða stinga honum í holu. Neðst á höldunni er ein-
faldur útbúnaður, til þess að hægt sé að hækka yfirlampann að aftan, svo að
'ýsið renni fram í nefið, þegar lækka tók í lampanum. En mikið valt á þv[, að
kveikurinn þornaði ekki, og yfirleitt þurftl allmikla nákvæmni við lýsislampann,
ef hann átti að bera fuila birtu. Lampanum fylgdi stíll i festi, og var til þess
að gera að Ijósinu, hagræða kveiknum. Lýsi, sem kveikurinn dró fram úr
hefinu umfram það sem Ijósið eyddi, draup ofan ( undirlampann. Kveikurinn
Var oftast úr fífu, sem tínd var sfðla sumars, þurrkuð og snúln eftir þörfum, og
Þurfti vel að vanda það verk. „Það kemur freim í kveik, sé illa táið“. Rétt smíð-
aður og vel hirtur lýsislampi þótti mikil hlbýlaprýði og var það.
Lýsislampar lögðust almennt niður 1870—1880, þegar ollubrennarar fóru að
flytjast. Það voru fyrstu stóru aldahvörfin ( Ijóstækni hér á landi. Til var, að
Ihaldsmönnum fannst lítið til um Ijósið á oliulampanum. „Jamótt sýlt og jamótt
hlaðstýft, jamótt hoppar það upp og niður", á einn þeirra að hafa sagt. En
a'aiennt þóttu mörinum umskiptin dýrieg. OKulampinn kom á hvert heimlli á
fáum árum, og nú eru þeir (slendingar fáir, sem muna lýsislampann sem aðal-
Ijósfasrl [ baðstofu.
Kristján Eldjárn: Hundrað ár í Þjóðminjasafni.
---------------------------------------------------------------------------------J
▼
Jónas var ákafur skákmaður. Kvöld
eitt kom hann heim kl. 3 að nóttu frá
skákkeppni og hugsaði með sér, að
ekki myndi taka því að fara að sofa, þvl
að hann átti að mæta til vinnu kl. 7 um
morguninn. Hann fór þvl að athuga bið-
skák, er hann átti [ keppninnl. Hann
rankaði við sér, þegar klukkuna vantaðl
kortér í sjö og hraðaði sér á skrifstof-
una. Þar rakst hann á forstjórann og
bað afsökunar á þvl að hann kæmi full-
seint. „Það gerir ekkert tll," sagðl for-
stjórinn. „En hvað var að yður I gær og
fyrradag?"
T
Skákmaður rakst á mann I bókasafnl,
sem var að lesa skákrit af áhuga. Hann
gaf sig á tal við hann og spurðl, hvort
skák
Skákklúbbur heimsótti geðvelkra-
h^imili til þess að keppa þar ( skák-
mófi milli meðlima klúbbsins og
s)uklinganna. Elnn klúbbmanna drap
Pe5 af sjúklingl [ framhjáhlaupi. „Hvað
á Þetta að þýða?“ spurði sá geðveikl.
"Lg drep [ framhjáhlaupi," svaraðl hlnn.
'' framhjáhlaupi? Hver fj.............er
nu bað? Nei, væni minn. Það getur ver-
18 að þú haldir að við séum eitthvað
skritnlr hérna. En svona vitlausir erum
v'8 ekki. Láttu peðið kyrrt."
hann hefði gaman af að tefla. Jú, svar-
aði hann, en þóttist vera byrjandl. Það
varð samt úr, að þeir tefldu eina skák,
og byrjaði byrjandinn á kóngspeði, og
hlnn gerði hið sama. Leið nú kortér
svo, að byrjandinn hreyfði ekki mann.
Þá gerðist hinn óþolinmóður og spurðl,
hvort leikurinn kæmi ekki bráðum. „Tja,
það er nú það,“ svaraðl byrjandinn og
handlék riddara. „Ég er að reyna að
muna, hvernig þessi hérna hreyfist. Það
er eitthvað kyndugt vlð ganginn hans.“
▼
Ahues hét þýzkur skákmeistari, sem
sagði þessa sögu: Hann hafðl gaman af
að tefla við ókunnuga á kaffihúsi, en
vildi gjarnan veðja kaffibolla um úrslit-
in. Kvöld eitt tefldl hann margar skáklr
vlð ungan mann, sem jafnan tapaði, og
lauk svo, að Ahues áttl hjá honum 28
kaffibolla. Pilturinn afsakaði það, að
hann hefði ekki handbært fé og bað
meistarann að ganga með sér heim,
hann átti heima skammt þar frá. Þegar
heim kom, kallaði pilturinn til mömmu
sinnar: „Mamma, viltu gera svo vel að
fara fram í eldhús og hlta kaffl. Þessi
herra ætlar að drekka 28 kaffibolla."
T
Steinitz var heimsmelstari [ skák og
áttl heima f London á tímum Viktorlu
drottningar. Hann tók gjarnan við áskor-
unum af hverjum sem vera vildi og
lagði jafnan 10 shillinga undlr. Ungur
maður tók að venja komur 6lnar tll
Steinitz og tapaði jafnan, og voru það
engar smáræðis upphæðir, sem Stelnitz
vann af honum. Kunningl Steinitz sagði
honum, að ef þessu héldi áfram, myndl
pilturinn brátt hætta að reyna og ráð-
lagði Steinitz að tapa viljandi skák I eitt
skipti, til þess að vekja áhuga piltsins,
og fá hann til að leika áfram — og tapa
melru. Dag nokkurn lék Steinitz viljandi
af sér drottningu [ þriðja leik og gaf
slðan taflið. Pilturinn varð himlnlifandl
Hann hrópaði upp yfir slg: „Ég hef slgr-
að helmsmeistarann — ég hef náð lang-
þráðu takmarki." Slðan fór hann burt og
kom aldrel aftur.
T '