Læknablaðið - 15.12.1998, Blaðsíða 105

LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
100!
Iðorðasafn lækna 106
Skútabólga
Karl Kristinsson, læknir,
hafði samband og vildi minna
lækna á íslenska heitið skúta-
bólga í stað þess að sletta
erlenda fræðiheitinu sinusitis.
I læknisfræðiheitum Guð-
mundar Hannessonar má fletta
upp sinusitis og finna tvær
íslenskar þýðingar, afhols-
bólga og skútabólga. Það
síðara er merkt V.J., sem þýðir
að það er komið úr Sjúkdóma-
og dánarmeinaskrá Vilmundar
Jónssonar, landlæknis. Heitið
sinus er komið úr latínu og var
upphaflega notað um dældir og
bugðulaga holrými af ýmsu
tagi, svo sem fellingar, flóa,
dali, innri rými og jafnvel um
hola felustaði. Viðskeytið -itis
er hins vegar úr grísku. Því var
upphaflega skeytt aftan við
ýmis líffæraheiti til að tákna
sjúklegt ástand eða sjúkdóm,
en er nú eingöngu bundið við
bólgusjúkdóma í viðkomandi
líffærum.
Sinus kemur fyrir í mörgum
læknisfræðiheitum og er þá
notað um ýmsar dældir, holur
og farvegi eða göng. Við nýj-
ustu útgáfum líffæra-, vefja-
og fósturfræðiheitanna ákvað
Orðanefnd læknafélaganna að
samræma íslensku þýðingarn-
ar og nota heitið skúti, þegar
um væri að ræða fyrirbæri
sem líktust opnum hellisskúta,
en stokkur, þegar fyrirbærin
væru líkari hellisgangi og
ekki opin út á yfirborð. Sinus
coronarius, stofnbláæð hjart-
ans, verður þannig krans-
stokkur og sinus tympani,
hvilft í hljóðholinu aftan-
verðu, verður hljóðholsskúti.
Læknisfræðiorðabók Sted-
mans lýsir sinusitis þannig:
inflammation of the lining
membrane of any sinus, espe-
cially of one of the paranasal
sinuses (bólga í himnu skúta
eða stokks af hvaða tagi sem
er, sérstaklega einhvers af
hjánefsskútunum). Vísað er í
það sem Alþjóðleg og íslensk
líffæraheiti Jóns Steffensens
nefna afholur nefs, sinus max-
illaris, sinus frontalis, sinus
ethmoidalis og sinus spheno-
idales, sem nú hafa í nýrri
útgáfu líffæraheitanna fengið
heitin kinnkjálkaskúti (eða
kjálkaskúti), ennisbeinsskúti
(eða ennisskúti), sáldbeins-
skútar (eða sáldskútar) og
fleigbeinsskúti. Samheitið
yfir bólgu í slímhúð eins eða
fleiri af þessu hjánefsskútum
er sem sagt skútabólga. Þetta
er lipurt heiti sem full ástæða
er til að nota.
Hvirfilhorf
í framhaldi af umræðu í
tveimur síðustu pistlum um
calvaria, benti Magnús Snæ-
dal, málfræðingur, á það að í
líffæraheitunum kæmi fyrir ís-
lenska heitið hvirfilhorf sem
væri þýðing á latneska heitinu
norma verticalis, en það er
skráð sem samheiti við calv-
aria. Með heitinu norma er
verið að vísa til þess sem sést
líffærafræðilega þegar horft er
frá ákveðnu sjónarhorni.
Norma verticalis nær til dæm-
is yfir það sem sést af höfuð-
kúpunni þegar horft er beint
ofan á hvirfilinn og norma
occipitalis er það sem sést
þegar horft er beint aftan á
hnakkann. Um calvaria er
notað íslenska heitið
kúpuhvolf, eins og fram kom
í 104. pistli, en einnig mætti
nefna þetta hvirfilkúpu.
Hjarni
Til gamans
benti Magn-
ús einnig á
heitið hjarn-
skál sem
hann hefði
rekist á í einhverju af ritum
Gísla Konráðssonar, sagnarit-
ara og skálds (1787-1877).
Liprara væri þá hjarnaskál,
en sennilega eru bæði heitin
betur fallin til að nota í skáld-
legar kenningar en í hina kerf-
isbundnu líffærafræði. Þau
minna þó á að hjarni er gamalt
heiti í íslensku, augljóslega
skylt danska heitinu hjerne
og þýska heitinu hirn. í Lexi-
con poeticum er bent á að það
hafi verið notað í kenningar til
að tákna höfuðið eða höfuð-
kúpuna, svo sem byggðir
hjarna og hjarnaklettur. í líf-
færafræðiheitunum er hjarni
nú notað um stóra heilann ein-
göngu, cerebrum. Litli heil-
inn, cerebellum, er hins vegar
nefndur hnvkill.
Vargvilla
Otrúlegustu beiðnir berast.
Þýðandi nokkur bað um að-
stoð við að þýða heitið lycan-
thropy, geðröskun sem kemur
fram í því að maður telur sig
úlf eða er talinn geta breytt sér
í úlf. Lycos er úr grísku og
þýðir úlfur, en anthropos er
maður. Þetta fyrirbæri mun
vera hægt að flokka með því
sem nefnist hugvilluraskanir,
delusional disorders. Vargur
og úlfur eru samheiti. Undirrit-
aður stakk því upp á að fyrir-
bærið yrði nefnt vargvillu-
röskun eða vargvilla.
Jóhann Heiðar Jóhannsson
(netfang: johannhj@rsp.is)