Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 19

Hrafnistuundrið
tæknibreytingar eru örar og eftir því
sem land iðnvæðist síðár þeim mun
fullkomnari tækni muni einkenna
iðnvæðingu þess. Því fulkomnari
sem tæknin er þeim mun dýrari
verður hún og því eykst fjármagns-
kostnaðurinn í hlutfalli við vinnu-
aflskostnaðinn. Þannig verður iðn-
væðing dýrari eftir því sem hún fer
seinna af stað en því til mótvægis
kemur nýjasta tækni og mest fram-
leiðni. Eftir því sem tækni verður
dýrari verður erfiðara að fjármagna
hana. Gerschenkron skipti löndum í
þrjá flokka eftir því hvernig fjár-
mögnun var hagað: í fyrsta flokkn-
um voru lönd þar sem aðallega var
um sjálffjármögnun að ræða, í öðr-
um flokknum var bankafjármagn
leiðandi ásamt einhverri sjálffjár-
mögnun og loks komu þau lönd þar
sem iðnvæðing var það dýr að ríkis-
afskipi þurfti til.
Samfélagið
Landbúnaður, eða réttara sagt kvik-
fjárrækt, var lengstum aðalatvinnu-
Vegur landsmanna en auk þess
sóttu menn sjó á þeim árstíma er
landbúnaðarstörf voru ekki aðkall-
andi. Einungis þeir sem bjuggu á
•ögbýlum máttu eiga bát og því urðu
vinnufólk og tómthúsmenn að róa á
Lóndans bát.7 Ekki var um það að
rseða að sjávarútvegur væri sjálf-
stæð atvinnugrein, strangar samfé-
•agslegar hömlur spornuðu gegn
myndun þéttbýlis og lausamennsku.
Samfélagsgerðin var tryggilega geir-
negld, hver átti sinn stað og allt var
1 föstum skorðum. Um miðja 19. öld
var kerfið komið að fótum fram; hið
hefðbundna bændasamfélag rúm-
aði ekki lengur þann fjölda sem í
því bjó. Fólksfjöldinn sprengdi af
sér kerfið og í kjölfarið komu tækni-
hreytingar, sem leiddu af sér nýtt
hyggðamunstur og nýjar atvinnu-
greinar, þ.e. nýtt samfélag.
Fjölskyldubúskapur var aðalein-
henni bændasamfélagsins, vinnu-
fólkið féll undir húsaga og með vist-
arskyldu var því tryggð örugg vinna
°g skjól allt árið. í vinnumennsku
áhu menn að læra að verða bændur,
þ e. temja sér góða siði, sparsemi,
öugnað, forsjálni o.þ.h. og ef þeim
vegnaði vel urðu þeir bændur með
tíð og tíma. Vistarbandið var þannig
frekar félagslegt en efnahagslegt atr-
iði, a.m.k. í augum bænda. Á þessu
varð þó breyting er fólksfjöldinn var
að sprengja af sér kerfið á síðustu
áratugum 19. aldarinnar.8
Bændasamfélagið var ekki kapítal-
ískt, hugmyndafræði þess bauð ekki
uppá slíkt.
Bændur miða fyrst og fremst við
að uppfylla ákveðnar neysluþarfir
sínar, og hafa engan beinan
mælikvarða á það hversu mikla
vinnu þeir leggja í að uppfylla
þessar þarfir. Þeir geta því ekki
reiknað út einsog kapítalistar
hvað þeir fái út úr vinnu sinni eða
annarra á búinu og því verður
gróðahugtakið, sem kapítalistinn
leggur til grundvallar, merkingar-
laust fyrir bóndann.9
Efnisleg gæði eru ekki markmið í
sjálfu sér, þau eru hins vegar nauð-
synleg til að varðveita ákveðna fé-
lagslega stöðu. Efnahagskerfið er
þannig kerfi félagslegra tengsla frek-
ar en efnislegra gæða, sbr. viðhorf
manna til vistarskyldunnar.
Tómthúsmenn og lausamenn
höfðu lengi verið bændasamfélag-
inu þyrnir í augum og er sífellt fjölg-
aði fólki, sem ekki átti sér afkomu-
möguleika í sveitinni og flutti því á
mölina þar sem það eygði einhverja
von, var mælirinn fullur. ítrekaðar
tilraunir voru gerðar til að sporna
gegn þessari þ.ó.jn en einsog vitað
er þá báru þær ekki árangur. Alþingi
íslendinga, með bændur í broddi
fylkingar, gat ekki komið í veg fyrir
aukinn fólksfjölda, sbr. tilraun til að
takmarka öreigagiftingar, en það gat
reynt að takmarka aðgang þessa
fólks að fiskimiðunum og 1877 voru
samþykkt lög er heimiluðu einstök-
um héruðum að setja nánari reglur
um fiskveiðar róðrarbáta.10 Sam-
kvæmt lögunum var hægt að ákveða;
hvaða veiðarfæri og beitu mætti
nota, hvar og á hvaða árstíma, hvort
veiðarfærin lægju í sjó yfir nótt, hve-
nær róður skyldi hefjast á morgnana
o.þ.h. Reglur, samkvæmt þessum
lögum, voru settar fyrir flestar ver-
stöðvar landsins og ollu þéttbýlinu
og íbúum þess tvímælalaust tjóni,
en með þessum aðgerðum ætluðu
Sjómaðurí fullum skrúða um aldamótin 1900.
bændur sér að koma í veg fyrir að
þéttbýli efldist og menn gætu haft
sjávarútveg sem aðalatvinnuveg.
Þeir sáu framá að samfélagsgerðin
var að hruni komin og allt var lagt
undir til að viðhalda því sem var.
Það skýtur því nokkuð skökku við,
að á sama tíma var Alþingi sífellt að
mæla með nýjum verslunarstöðum,
því aukin verslun var að mestu til-
komin vegna aukinnar útgerðar.
Hvort bændur hafi talið sig geta
haft stjórn á þróuninni og viðhaldið
yfirráðum yfir sjávarútveginum er
óljóst, hins vegar er ljóst að fast-
heldni þeirra á forna hugmynda-
fræði dæmdi þá úr leik. Áhættu-
hræðsla er hugtak sem notað hefir
verið til að skýra hvers vegna menn
SAGNIR 15