Sagnir - 01.04.1988, Blaðsíða 71

,Þeir sem guðirnir elska ...
Farsóttir skýra þó ekki allan muninn
því að áhrif þeirra hafa verið svipuð
á ungbarnadauða hér og erlendis
þar sem ýmsir barnasjúkdómar voru
landlægir.7 En hvað með eldisvenjur
á Islandi? Raunin er sú að fyrir
miðja 19. öldina var það undantekn-
ing að íslensk börn væru alin á
brjóstamjólk. Þegar á s.hl. 18. aldar
bentu fræðimenn á að mikinn ung-
barnadauða hér mætti að einhverju
leyti rekja til þessarar venju8 þó varð
það ekki fyrr en á s.hl. 19. aldar sem
almenningur fór að sýna brjóstagjöf
áhuga.9 Þar hefur fyrirmynd er-
lendra kvenna í Reykjavík, skrif Jón-
asar Jónasens landlæknis og
Kvennafrœðari Elínar J. Briem átt
drýgstan hlut að máli.10 Línurit 1
sýnir þá miklu lækkun sem varð á
ungbarnadauða á s.hl. 19. aldar en
þá varð ungbarnadauði hér svipað-
ur og í löndum með frekar lága dán-
artíðni ungbarna t.d. Frakklandi, en
1820-1859 var ungbarnadauði 11,7
af hundraði í Bilheres d’Ossau í
suðvesturhluta landsins.11
Ungbarnadauði var mjög mikill á
18. öldinni, eða allt að 40% en á 19.
öldinni lækkaði mjög hlutfall þeirra
barna sem ekki lifðu fyrsta afmælis-
daginn sinn og 1899 voru það aðeins
um 9% fæddra barna.12 Þessi mikli
munur á vafalítið rætur að rekja til
breytinga á eldisvenjum upp úr
miðri 19. öldinni. Skortur á brjósta-
mjólk er þó ekki einhlít skýring á
hinum mikla ungbarnadauða en
áður en við könnum aðra þætti sem
höfðu áhrif á dánartíðni kornabarna
skulum við líta nánar á fæði hvít-
voðunga fyrir 1850.
Fæði
Island er eitt þeirra svæða í Evrópu
þar sem það var almenn regla í
langan tíma að gefa börnum ekki
brjóstamjólk. Hvenær íslenskar
mæður hættu að gefa börnum sín-
um brjóst eru fræðimenn ekki sam-
mála um en Ijóst er að frá því á
miðri 18. öld og fram til 1850 var
Það undantekning að mæður mjólk-
uðu börnum sínum. Sumar mæður
gáfu þó börnum sínum brjóst í örfáa
áaga en einkum voru það fátækar
konur við sjávarsíðuna sem í neyð
sinni gripu til þess „örþrifaráðs" að
ala börn sín á brjóstamjólk. Og oft
var það að efnamenn aumkuðust
yfir vesalingunum og gáfu þeim
kúamjólk.13
Um 1800 segir Sigríður Örum yfir-
setukona frá því að algengt sé að
yfirsetukonur taki nýfædd börn með
sér heim fyrstu vikuna til að létta á
sængurkonunum og fáar leggi því
börn sín á brjóst.14 Fyrsta næring
barna var því ekki ylvolg móður-
mjólkin með öllum þeim kostum
sem henni fylgja heldur köld kúa-
mjólk, sem ekki hentar viðkvæmum
meltingarfærum ungbarna. Kúa-
mjólkin var ekki þynnt með vatni
því fólk trúði því að slíkt sull væri
óhollt fyrir barnið, en ef til var rjómi
á heimilinu var börnum jafnvel gef-
inn hann,15 það var jú það besta. En
það var bjarnargreiði því fitumikill
rjóminn leiddi oft til meltingarkvilla.
Börnin voru látin sjúga mjólkina
úr tréaski og var notaður til þess
fjöðurstafur, fuglsfótur eða melgras.
Sá endi sem látinn var í munn
barnsins var vafinn með lérefti,
skinni eða jafnvel pergamenti, en
pelar þekktust fyrst utan kaupstaða
á s. hl. 19. aldar.16
Auk kúamjólkur fengu kornabörn
þann mat sem á boðstólum var. En
það fór eftir efnum og aðstæðum
hvenær börnin fengu mat í fyrsta
sinn. Sunnanlands var börnum gef-
inn nýr fiskur með smjöri og grautur
eins fljótt og kostur var en norðan-
lands fengu börnin yfirleitt ekki mat
fyrr en um þriggja mánaða aldur.
Yfirleitt fengu börn við sjávarsíðuna
fyrr mat en þau sem bjuggu til sveita
þar sem nóg var af mjólk. Maturinn
var tugginn og látinn í léreftstusku,
dúsu, sem börnin tottuðu í svefni og
vöku líkt og börn totta snuð í dag. í
dúsuna var látið tuggið kjöt, fiskur
og brauð eða eitthvað annað matar-
kyns sem til var. Oft á tíðum var
meltingarfærum ungbarna ofboðið
með mat og drykk sem gat leitt til
uppgangs, magakrampa eða niður-
gangs og að lokum til dauða.17
Það var ekki einsdæmi á íslandi
að kornabörn fengu enga brjósta-
mjólk eins og áður hefur verið
nefnt.18 En víðast hvar erlendis var
brjóstamjólk eina næring korna-
barna fyrstu mánuðina og hluti af
fæðunni allt fram að tveggja ára
aldri. Til dæmis fengu börn í Eng-
landi ekki aðra fæðu fyrr en fram-
tennur komu niður eða sex til tólf
mánaða gömul. Fengu þau þá hafra-
seyði og aðra létta fæðu en voru
vanin á þyngri mat t.d. kjöt smám
saman.19
Það að íslensk kornabörn á tíma-
Þnottur þveginn i etdhúsinu í Heydölurn (Eydölum) 1836. Aðstaða til þuotta var oft léleg og þvt
engin furða að fatnaður og rekkjuvoðir vœru þvegin eins sjaldan og komist var af rneð.
SAGNIR 67